Šiđani kojih se treba sećati

U ovom tekstu se neću baviti sociološkom, politikološkom, kulturološkom analizom socio-kulturnog prostora na kojem se nalazi opština Šid, odnosno uticajima procesa na istorijski razvoj ovog sremskog mesta i način života njegovih stanovnika, koji su se dešavali u širim političkim i socio-kulturnim kontekstima. U tekstu se bavim ličnostima za koje smatram da su svojim delima artikulisale opštija stremljenja vremena u kojem su živeli, kulturne specifičnosti Šida, i dale doprinos konstituisanju srpske nacionalne kulture. Dakle, u tekstu navodim ličnosti za koje mislim da zaslužuju da ih se sećaju ne samo Šiđani, nego i Srbi uopšte. O ovim ličnostima ću navesti najosnovnije podatke iz njihove biografije, kao i njihova stvaralačka dela. Namera ovog teksta je indirektno određenje kulturnog identiteta Šida, mesta Šida na kulturnoj mapi Srbije, ali i sticanje svesti o tome koliko je bogata srpska kultura imajući u vidu činjenicu da se samo u ovom malom sremskom gradiću pojavilo mnoštvo kreativnih i nadarenih ličnosti čija dela spadaju u naše kulturno nasleđe.

Pored političko-pravnog sistema i ekonomskog sistema, kultura je treći stub na kojem stoji jedna država i narod koji je tu državu stvorio. Bez obzira na to da li je nacija nastala birokratskom inkorporacijom ili vernakularnom mobilizacijom,odnosno, bez obzira na to da li je reč o građanskim nacijama ili nacijama koje su nastale na već prethodno stvorenom etničkom identitetu,  kultura i kulturni identitet jedan su od osnovnih aspekata nacije, ali i države. Kulturna regresija bilo da se ispoljava u marginalizovanju ključnih elemenata nacionalne kulture, opadanju nivoa obrazovanja u društvu, preovladavanju destruktivnih obrazaca socijalne komunikacije, opadanju nivoa kulturne produkcije i umetničkog stvaralaštva uvek koincidira sa propadanjem države.

Glavna ulica u Šidu (1912)

U istoriji Šida postoje one ličnosti kojih se svaka nova generacija Šiđana s ponosom seća. Te stvaralačke i kreativne ličnosti svojim delima su artikulisali  kulturne i istorijske osobenosti grada u kojem su rođeni, čineći taj grad prostorom koji je prepoznatljiv u širem socio-kulturnom kontekstu.

Početkom 18. veka Šid je bio jedno od najvećih naselja na prostoru između Vinkovaca, Vukovara i Sremske Mitrovice,sa većinskim srpskim stanovništvom od nastanka pa do današnjih dana.  Za vreme od kada postoje pisani dokumenti o Šidu, mogu se uočiti četiri značajna perioda u njegovom razvoju; prvi od Karlovačkog mira 1699. do 1745. godine, period uključenja u Podunavsku vojnu granicu, drugi period od 1745. do 1777. godine kada je Šid bio pod komorskom upravom, treći period od 1777. do 1848/49, u kojem je Šid bio pod vlašću grko-katoličke križevačke biskupije i zajedno s Berkasovom činio Šidsko vlastelinstvo i četvrti period kada se 24.11.1918 Skupština Srema održana u Rumi u kući Žarka Miladinovića  izjasnila za priključenje Srema Srbiji, dok je dan kasnije, 25.novembra 1918. godine Velika Narodna Skupština u Novom Sadu donela je odluku o prisajedinjenju Srema, Banata, Bačke i Baranje Srbiji.

 Velika Narodna Skupština u Novom Sadu 25. novembra 1918. proglasila prisajedinjenje Srema, Banata, Bačke i Baranje Srbiji

Od momenta kada se Šid pojavio kao naselje, u njemu su se postepeno razvijale institucije socijalnog, ekonomskog, prosvetnog, političkog, kulturnog života pomoću kojih se uobličavao i razvijao ukupan društveni život stanovnika Šida. Tako na primer; Crkva Svetog Nikolaja u svom prvobitnom obliku sagrađena je 1721. godine, prvu apoteku u Šidu otvorio je magistar farmacije August Kozjak 1848.godine, Lovačko društvo osnovano je 1880. godine, časopis ''Đavolan'' počinje da izlazi 1881. godine,  Kraljevski kotarski sud u Šidu počinje s radom 1875. godine, Srpsko crkveno pevačko društvo ''Javor-Gusle'' osnovano je 1876.godine, Srpska čitaonica osnovana je 1889. godine,  društvo ''Srpski soko'' osnovano je 1905. godine, prva štamparija u Šidu osnovana je 1908. godine, sportsko društvo ''Fruškogorac'' osnovano je 1910, Crveni krst 1922. godine, bioskop u Šidu je osnovan 1922. godine,   društvo Srpska Nacionalna Omladina ''Branko Radičević'' osnovano je 1923. godine, Dobrotvorno vatrogasno društvo osnovano je 1924. godine, Društvo za unapređenje Šida osnovano je 1936. godine, Dobrotvorna zadruga Srpkinja osnovana je 1937. godine, itd.

Crkva Svetog Nikole u Šidu

Šid je bio grad u kojem su se ljudi, od vremena kada je nastao, pretežno bavili poljoprivredom. Ali Šid je isto tako bio grad u kome  su rođeni i iz koga su potekli mnogobrojni intelektualci, mislioci, stvaraoci koji su u svoje vreme pripadali samom  vrhu srpske građanske inteligencije. Ove stvaralačke ličnosti su tokom svog života stvorili dela koja čine bitne elemente kulturne istorije Šida. Svaka na svoj način  pokušale su da razreše protivrečnosti doba u kojem su živeli, da odgovore na pitanja koje je postavljala epoha,  da artikulišu kulturne i ostale specifičnosti Šida, i  uklope ih u širi socijalni, politički ili idejni kontekst.   Te ličnosti, utkane u kulturni identitet Šida, i dela koja su ostala iza njih čine Šid gradom koji je s kulturološkog aspekta prepoznatljiv u širem  kontekstu. Ovi znameniti Šiđani  su, takođe, dali doprinos ne samo kulturnom razvoju Šida, nego i  razvoju srpske kulture uopšte. To su:

Georgije Magarašević je rođen u Šidu 10. septembra 1793. godine i predstavlja jednu od najznačajnijih ličnosti u istoriji Šida. Osnovnu školu završio je u Šidu, a gimnaziju je pohađao u Sremskim Karlovcima. U vreme kada je Georgije Magarašević upisao gimnaziju, Sremski Karlovci su bili centar srpskog crkvenog, kulturnog i intelektualnog života u čijem središtu se nalazio mitropolit Stefan Stratimirović. Po završetku gimnazije 1811. godine, Georgije Magarašević upisuje  studije filozofije u Pešti. Posle godinu dana studija vraća se u Sremske Karlovce, i zapošljava se u gimnaziji kao profesor humanističkih predmeta i istorije. Jedan od njegovih učenika bio je Jovan Hadžić, koji je kasnije postao prvi  predsednik društva Matice Srpske. Svi tadašnji pesnici, filolozi, filozofi okupljeni oko Karlovačke gimnazije, predstavnici srpske građanske inteligencije u Vojvodini,  bavili su se pitanjima srpskog jezika, književnosti i istorije.

Vreme kada je Karlovačka gimnazija osnovana -1791. godine na inicijativu Stefana Stratimirovića i Dimitrija Davidovića, i prve godine njenog rada, poklapaju se sa periodom pred izbijanje Prvog srpskog ustanka, odnosno pokušaja oslobađanja Srbije od Turaka. Nacionalno oslobađanje Srba od Turaka, ali i politička,socijalna i nacionalna emancipacija Srba u Vojvodini, zahtevali su rešavanje mnogobrojnih pitanja vezanih za srpski jezik, književnost i istoriju, to jest, nacionalnu kulturu. To su, takođe, godine kada Dositej Obradović formuliše svoj prosvetiteljski program, s jedne strane, a Vuk Stefanović Karadžić (nešto kasnije) predlaže reformu srpskog jezika i gramatike,sa druge strane. Na formiranje intelektualnog lika Georgija Magaraševića uticali su i Dositej Obradović i Vuk Karadžić kojeg je Magarašević najverovatnije upoznao u manastiru Šišatovac, čiji je arhimandrit bio Lukijan Mušicki,  jedan od najobrazovanijih  srpskih pisaca tog vremena.  

Na njega je takođe uticao Josif Pavle Šafarik, filolog, pisac, istoričar, lingvista slovačkog porekla-direktor gimnazije u Novom Sadu od 1819. godine, čiji su stavovi po pitanju jezika bili slični stavovima Vuka Stefanovića Karadžića. Od stranih pisaca, Georgije Magarašević je posebno bio oduševljen literaturom nemačkog pisca Solomona Gesnera. Najobimnije originalno delo Georgija Magaraševića je; ''Istorija najvažniji politični priključenija ot Vijenskog mira 1809. do 1821. god''.Ovo delo je napisano na 320 stranica teksta podeljenih u 48 poglavlja, u kojem se Magarašević bavio vremenom  posle Napolenovog napada na Rusiju. Takođe, njegova značajna knjiga bila je;''Kratka vsemirna istorije''. Pisanje navedene knjige je završeno do 1821. godine, ali je ona objavljena u Budimu, tek nakon autorove smrti-1831. godine. Ova knjiga je napisana kao popularni pregled istorije od najstarijih vremena pa do Magaraševiću savremenih događaja.Najznačajniji doprinos Georgija Magaraševića, zbog kojeg Šiđani mogu biti izuzetno ponosni, sastoji se u činjenici da je on bio jedan od inicijatora osnivanja Letopisa Matice Srpske i samog društva Matice Srpske.

Prvo izdanje ''Srpskog Letopisa''- čiji je urednik bio Georgije Magarašević (1825)

Među srpskim književnicima, još ranije je začeta ideja o potrebi pokretanja književnog časopisa, sigurno u drugoj polovini 18. veka. O tome je oko 1816. godine razmišljao Lukijan Mušicki, kao i Josif Pavle Šafarik. Verovatno su od Lukijana Mušickog potekli prvi idejni podsticaji, dok je Josif Pavle Šafarik uticao na Georgija Magaraševića u smeru konkretizacije ove ideje. Sredinom 1823. godine, Georgije Magarašević je počeo sa pripremama za izdavanje časopisa. Prva knjiga pod nazivom; ''Serbske letopisi'', izašla je krajem septembra ili početkom oktobra 1825. godine. Časopis je uređivan u Novom Sadu, a štampan je u Budimu. Magaraševićeva namera u vezi Letopisa  bila je da se u tom časopisu objavljuju rezultati srpskog književnog i naučnog stvaralaštva,a u središtu pažnje bili bi jezik, književnost, istorija, religija, folkor, kultura, ne samo srpskog, nego i celog slovenskog sveta, ''od Adriatskog do Ledenog,i  ot Baltiskog do  Crnog mora''.

S obzirom na to da je Magarašević imao finansijskih problema oko štampanja časopisa, uputio je apel građanskoj javnosti za pomoć, a kao rekacija na ovaj apel osnovano je književno društvo; ''Matica Srpska'' 1826. godine u Pešti, koje je na sebe preuzelo obavezu štampanja Letopisa. Jovan Hadžić (Miloš Svetić) izradio je pravilnik Matice i izabran je za njenog prvog predsednika u februaru 1826. godine,a za prvog sekretara časopisa izabran je Teodor Pavlović. Letopis je vremenom sve više postajao naučni, pretežno filološki i istorijski časopis koji se bavio užim, stručnim pitanjima, što ga je udaljavalo od prvobitne koncepcije književnog i popularnog časopisa. Poslednji tekstovi Georgija Magaraševića objavljeni u Letopisu bili su; ''Pisma Filoserba'' koje je po nekima njegovo najoriginalnije delo gde je autor pokušao da Srbima severno od Save i Dunava opiše postustaničku Kneževinu Srbiju, o kojoj se mnogo govorilo, ali malo znalo. ''Pisma Filoserba''  objavljena su u Letopisu  tokom 1828. i 1829. godine. Georgije Magarašević je preminuo 6. januara 1830. godine u Novom Sadu.

Filip Višnjić je rođen 1767. godine u imućnoj porodici Vilića u selu Gornja Trnava kod Ugljevika. Oslepivši u detinjstvu od boginja, Filip Višnjić postaje profesionalni pevač-guslar. Putovao je po bosanskom pašaluku,a najvažniji momenat njegovog života bio je  prelazak u Srbiju. Upoznavanje ustaničke Srbije uticalo je na rađanje Filipa Višnjića kao pesnika. Višnjićev opus obuhvata sedamnaest pesama, 5001. stih. Dve pesme,koje su ga najviše proslavile, bile su; ''Početak bune na dahije'' i ''Boj na Mišaru'', ali jednako su značajne i njegove ostale pesme; ''Boj na Čokešini'', ''Boj na Salašu'', ''Smrt Kraljevića Marka'',  ''Knez Ivan Knežević'', ''Hvala Čupićeva'', ''Boj na Loznici'', ''Bijelić Ignjatije'', ''Stanić Stanojlo'', itd. Po svemu sudeći, Filip Višnjić ne samo što je bio prenosilac i redaktor narodnih pesama, on je i sam bio tvorac epskih pesama.

Posle sloma Prvog srpskog ustanka 1813. godine, Filip Višnjić beži u Srem i nastanjuje se u selu Grk, koje je kasnije po njemu dobilo ime Višnjićevo. Putuje po Sremu, Slavoniji, Banatu i Bačkoj pevajući pesme o srpskom ustanku, srpskom junaštvu, borbama i  utičući na taj način na stvaranje i jačanje patriotizma i nacionalne svesti kod Srba severno od Save i Dunava. U to vreme, početkom 19. veka u Vojvodini, unutar intelektualnog kruga koji se formirao oko gimnazije u Sremskim Karlovcima i Srpske velike pravoslavne gimnazije u Novom Sadu, vladalo je veliko interesovanje za dešavanje u Srbiji, posebno aktuelna su bila pitanja u vezi srpskog jezika, srpske  narodne poezije. Isto tako, kod prosvećenih i obrazovanih Srba severno od Save i Dunava postojala je  svest o potrebi nacionalne homogenizacije Srba uopšte i konstituisanja srpske nacionalne kulture u vremenu stvaranja moderne nacionalne države.  U kontekstu ovih okolnosti, narodne pesme Filipa Višnjića bile su posebno  značajne.

Filip Višnjić 

Boraveći u manastiru Šišatovac kod Lukijana Mušickog-jednog od najobrazovanijih srpskih pisaca tog vremena koji je bio nastavnik bogoslovije i arhimandrit manastira, Vuk Stefanović Karadžić-srpski filolog i reformator srpskog jezika, je prvi put čuo Filipove pesme 1815. godine, i iste godine objavio zbirku narodnih pesama; ''Narodna serbska pesnarica'' sa oko sto lirskih i sedamnaest epskih pesama, koje je Vuk zabeležio po Sremu,u Zemunu, Pančevu, Sremskoj Mitrovici itd. Takođe, ne treba zaboraviti činjenicu da je jedan od najznačajnijih nemačkih pisaca Johan Volfgang  Gete bio posebno zainteresovan za srpsku narodnu poeziju i prevođenje srpskih narodnih pesama na nemački jezik.

U toj zbirci pesama našle su se pesme Tešana Podrugovića i Filipa Višnjića. Takođe, svesni uloge koju je narodna poezija imala u razvijanju nacionalne kulture u momentu kada se odvijao proces oslobađanja Srbije od Turaka, Srpsko učeno društvo ( Srpsko učeno društvo bilo je obnovljeno Društvo serbske slovesnosti čiji je rad po naredbi Kneza Mihaila suspendovan 1864) bilo je zainteresovano za pesme Filipa Višnjića i pisanje kompletne biografije ovog znamenitog srpskog pevača i pesnika. Filip Višnjić je preminuo u selu Grk ( Višnjićevo) 1834. godine.

Simeon Piščević je rođen u Šidu 14. septembra 1731. godine. Njegov deda Gavrilo Piščević služio je u austrijskoj vojsci za vreme Velikog bečkog rata (1683-1699) pod komandom Eugena Savojskog-austrijskog princa i vojskovođe.Jedan od Piščevića bio je ađutant princa Aleksandra Virtemberškog za vreme njegovog boravka u Beogradu. Aleksa Piščević bio je kapetan u Čačku 1724. godine i preko njega je patrijarh srpske crkve Arsenije IV Jovanović Šakabenta održavao veze s Karlovačkom mitropolijom. Stefan Piščević, otac Simenona Piščevića bio je kapetan podunavske landmilicije i zapovednik Šida. Majka Simeona Piščevića bila je sestra novosadskog oberkapetana Sekule Vitkovića. Simeon Piščević je školovanje počeo u Šidu, a nastavio u Petrovaradinskom Šancu. U Petrovaradinskom šancu je od 1735. do 1740. godine pohađao Latinsko-slovensku školu čiji osnivač je bio bački episkop Visarion Pavlović. U vezi ove škole treba reći da je ona značajno doprinela stvaranju srpske građanske inteligencije u Vojvodini tokom 18. veka. Simeon Piščević po završetku škole u Petrovaradinskom Šancu odlazi u Beč gde nastavlja školovanje. Tu je naučio nemački jezik, aritmetiku i geometriju. Simeonov otac Stefan je hteo sina da upiše u Pijarističku gimnaziju, ali s obzirom da je Simeon pripadao pravoslavnom hrišćanstvu, taj upis je bio nemoguć. Posle Beča, Simeon odlazi u Segedin i Osijek, gde uči pravnu i sudsku administraciju. I Stefan i Simeon Piščević su tokom proleća 1740. godine učestvovali u Ratu za austrijsko nasleće kao vojnici puka srpske podunavske landmilicije.

 Spomenik Filipu Višnjiću u selu Višnjićevo (delo je akademskog vajara Save Halugina, dok je donaciju za izgradnju spomenika dala Radmila Milentijević)

Tokom 1741. godine u Vojvodini su se odvijale značajne promene.Ugarski staleži su 1741. godine doneli zakon po kojem se ukida potisko-pomoriška Vojna granica. Na osnovu ovoga, Marija Terezija donosi odluku da se prvo ukine sremsko-podunavsko-bačka srpska milicija. Srbima je dat izbor; da padnu pod vlast mađarskih spahija ili da napuste imanja i isele se u druge krajeve gde srpski graničarski pukovi nisu ukidani. Ove reforme izazvale su negodovanje kod Srba u Podunavlju. Neki od viših oficira se nisu hteli opredeliti ni za ostanak pod mađarskom vlašću niti za selidbu u druge delove Ugarske ili Slavonije. Tada se javio pokret koji je zagovarao seobu Srba u Rusiju. Ovim pokretom upravljali su Horvat, Šević i Preradović. Taj pokret za seobu Srba u Rusiju pomagali su Srbi oficiri u ruskoj službi kao i ruski poslanik u Beču grof Mihailo Bestužev, ali i mađarsko plemstvo kojem je odgovaralo da Srbi s vojničkim činovima napuste granicu. Simeon Piščević se 1748. godine oženio s Dafinom Rašković, ćerkom pukovnika Atanasija Raškovića i tako postao pašenog Petra Ševića, sina generala Ivana Ševića. General Šević je Simeonu Piščeviću dao čin kapetana i u Temišvaru mu je izradio otpust iz austrijske vojske. No, 1752. godine austrijske vlasti su podnele tužbu protiv Piščevića. Uhapšen je, ali je uskoro oslobođen. Beži u Beč, gde sreće grčkog bankara Dimitrija Hopsa koji mu pomaže da dođe u kontakt s ruskom poslanstvom u Beču.U Rusiju je krenuo 1753. godine. Decembra 1753. godine stiže u Rusiju i tamo biva postavljen u Ševićev puk s činom kapetana. Upoznaje Petra Tekeliju, ruskog oficira srpskog porekla koji je postigao najviši čin od svih Srba aktivnih u ruskoj vojsci, zatim crnogorskog vladiku Vasilija Petrovića Njegoša koji u to vreme u Moskvi piše i objavljuje knjigu ''Istorija o Crnoj Gori''. Vladika Vasilije Petrović zadužuje Simeona Piščevića da se bavi organizovanjem seoba Crnogoraca u Rusiju. U Malu Rusiju, po odobrenju carice Jelisavete Romanove, sa srpskim narodom stižu srpski oficiri Jovan Horvat, Rajko Preradović, Jovan Šević, Jovan Čarnojević. Jovan Horvat, januara 1752. godine, dobija zadatak da na desnoj obali Dnjepra formira Novu Serbiju.Između Bahmuta i Luganska na Donu, oficiri Šević i Preradović podižu Slaveno-Serbiju,a od 1756. do 1759. godine stiže novi talas srpskih izbeglica iz Dalmacije, Bosne i Crne Gore.

Mapa Slavenoserbie (1752-1764)

Nakon što je sa srpkim oficirima učestvovao u organizovanom doseljavanju Srba u Rusiju, Simeon Piščević od 1768. do 1774. godine učestvuje u prvom rusko-turskom ratu, komandovao je pod generalom Ramjancovim ahitrskim husarskim pukom.Godine 1777. Piščević odlazi u Petrograd gde upoznaje Grigorija Potempkina-ruskog vojskovođu, državnika, grofa, miljenika Katarine Velike. Katarina Velika mu zbog zasluga u rusko-turskom ratu dodeljuje čin generala-majora, zatim daruje mu sela u Belorusiji s 1000 stanovnika. No, ubrzo Simeon dolazi u sukob s Petrom Tekelijom, i zbog ovog sukoba 1777. godine dobija ukor,i on demisionira,odnosno, napušta vojnu službu i odlazi u penziju. On se posvećuje pisanju memoara koji će 100 godina nakon njegove smrti biti prvi put objavljeni na ruskom jeziku.

 ''Memoari''  Simeona Piščevića 

Memoare Simeona Piščevića je prvi objavio istoričar Nil Popov 1884. godine na ruskom jeziku u Moskvi, a na srpskom jeziku ovo delo je objavljeno u Novom Sadu 1961-1963. godine u Zborniku Matice srpske za književnost i jezik. Pored memoara prosvetitelja Dositeja Obradovića, plemića Save Popovića Tekelije, srpskog vojvode prote Mateje Nenadovića, '''Memoari'' Simeona Piščevića predstavljaju deo neprolazne baštine srpskog naroda, dokument jedne epohe koji nam omogućuje potpuniji uvid u istoriju srpskog naroda 18. veka, jedno od najznačajnijih dela ove vrste u srpskoj literaturi i kulturi. ''Memoari'' Simeona Piščevića insipirisali su jedno drugog značajnog srpskog pisca-Miloša Crnjanskog da mnogo godina kasnije napiše čuveni roman: ''Seobe'', koji je objavljen 1929. godine. Simeon Piščević je preminuo u novembru 1797. godine.

Milivoje Mauković rođen je u Šidu 1840. godine. U Minhenu je pohađao slikarsku akademiju,ali je nakon oduzimanja stipendije, ipak nije završio. Povratkom u Šid, Milivoje Mauković otvara prvu knjižaru u Šidu i posvećuje se slikanju šaljivih crteža i karikatura koje objavljuje u listovima kao što su; ''Šaljivi astronom'', ''Žižak'', ''Abukazemov šaljivi kalendar'', ''Starmali'', ''Javor'', ''Srpske ilustrovane novine'', ''Đavolan'', itd. Milivoje Mauković je u Novom Sadu 1879. godine pokrenuo list: ''Šaljivi astronom '', čiji je samo jedan broj izašao. U tom prvom i jedinom broju objavljuje kratki strip; ''Malerozni tancer-pola smešno, pola-žalosno zbitije u 16 figura, zbiva se obično na kakvoj srpskoj omladinskoj besedi''. U Šidu 1881. godine pokreće list ''Đavolan'', ističući da će to biti prvi šaljivi ilustrovani list. Ovaj list je izašao u samo nekoliko brojeva jer je Milivoje Mauković baš kada je osnovao list i kada je list počeo da izlazi preminuo u svojoj 41. godini.Sarađivao je sa Jovanom Jovanovićem Zmajem i njegove ilustracije su simbol Zmajevih pesama; ''Materina maza'', ''Doručak'', ''Bako,bako stara bako''. Bavio se političkom karikaturom i društvenom satirom i brzo je stekao popularnost od 1874. do 1881. godine, a savremenici su mu proricali sjajnu budućnost. Danas se smatra prvim srpskim profesionalnim ilustratorom, pretečom srpskog stripa. Milivoje Mauković je preminuo 1881. godine u Šidu.

Dragutin Grčić rođen je u Šidu 1859. godine. U martu 1891. godine imenovan je za kraljevskog javnog beležnika sa sedištem u Šidu. Bio je predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine, predsednik Srpskog crkvenog pevačkog društva ''Javor-Gusle'', jedan od akcionara i osnivača čuvene Srpske banke u Zagrebu, bogati zemljoposednik koji je u posedu imao oko 400 jutara zemlje. Dragutin Grčić je, takođe, bio teča slikara Save Šumanovića. Ubijen je od strane ustaša 30. avgusta 1942. godine u Sremskoj Mitrovici.

Jelena i Dragutin Grčić (1906. godina)

Vitomir Korać rođen je 1877. godine u Šidu. Osnovnu školu pohađao je u Šidu, a kasnije odlazi Šabac i završava prvu godinu gimnazije.Ponovo se vraća u Šid  i uči trgovački zanat. Prekretnica u njegovoj mladosti bila je odlazak u Beograd i dolazak u dodir sa idejama srpskog teoretičara socijalističkog pokreta i kasnijeg osnivača Srpske socijaldemokratske stranke-Dimitrija Tucovića. Povratkom iz Beograda u Šid, Vitomir Korać donosi knjige Dimitrija Tucovića; ''Narodni učitelj'', ''Spas Srbije'', ''Spas dece'', ''Slavenska deca'', koje su se čitale u Šidu sa oduševljenjem. Iskustvo tegobnog života pod ugarskom vlašću, razvoj socijalističkih ideja u Vojvodini i Kraljevini Srbiji, presudno su uticali na oduševljenje koje je osetio Vitomir Korać prema socijalizmu.U Šidu, Vitomir Korać je sebi postavio cilj širenje socijalističkih ideja po Sremu. On je 1895. godine pokušao da organizuje prvu proslavu 1. maja–dana rada u Šidu. Sto šidskih stanovnika podržalo je njegovu ideju. No, saznavši za organizaciju ovog događaja, županijska vlast ga hapsi, a samu proslavu sprečava. Posle odslužene kazne, Vitomir Korać dolazi u kontakt s Socijaldemokratskom strankom u Zagrebu, postaje član glavnog odbora ove stranke i izvršni urednik lista ''Sloboda''.Nekoliko godina pre toga, u Beogradu je osnovana Srpska socijaldemokratska stranka (1903) koja se zalagala za federaciju jugoslovenskih zemalja,teorijski se ova stranka oslanjala na marksizam i bila je članica Druge internacionale.

U Šidu je Vitomir Korać osnovao ''Klub socijalista'', radio je na organizovanju kreditinih i nabavno-prodajnih zadruga i dosta je napora ulagao u otvaranje čitaonica i knjižara. Tokom izbora za Hrvatski sabor 1908. godine, desila se politička senzacija-Vitomir Korać je dobio 371 glas i osvojio mandat narodnog poslanika u saboru.Bio je jedini predstavnik socijalista u tadašnjem hrvatskom saboru u kojem je delovao do 1910. godine. On osniva prvu štampariju u Šidu 1908. godine. Štamparija  zvanično počinje s radom 1909. godine i na sebe preuzima obavezu štampanja lista; ''Pravo naroda'' koji je izlazio jednom nedeljno i bio štampan u hiljadu primeraka. ''Pravo naroda'' list Socijaldemokratske stranke, zalagao se za opšte pravo glasa, osmočasovni radni dan, slobodu štampe, političke slobode i interese nižih slojeva.U štampariji su takođe odštampane mnogobrojne knjige Marksa, Engelsa, Kauckog, Adlera, Sen-Simona, Prudona, Bernštajna,Svetozara Markovića, Dimitrija Tucovića, Dušana Popovića. Vitomir Korać je učestvovao  na Balkanskoj socijalističkoj konferenciji u Beogradu 1911. godine, i sa svojim referatom zalagao se za jugoslovenstvo na kulturnom planu, koje je video kao rešenje hrvatsko-srpskog sukoba. Tokom Prvog svetskog rata podržavao je  rušenje Austro-Ugarske monarhije, 1918. godine izabran je za člana Odbora za ujedinjenje s Srbijom i Crnom Gorom, ostao je u Beogradu kao član Odbora do osnivanja prve vlade Kraljevine Srba, Hrvata Slovenaca. U Prvoj-Protićevoj i drugoj Davidovićevoj vladi, Vitomir Korać je bio ministar socijalne politike, i član Privremenog narodnog predstavništva 1919-1920. Imenovan je u Komisiju za rešenje agrarnog pitanja. U Novom Sadu, bio je jedan od osnivača Socijaldemokratske stranke Jugoslavije,koja se 1921. godine zajedno sa Jugoslovenskom socijaldemokratskom strankom i Socijalističkom radničkom partijom Jugoslavije utopila u  Socijalističku zajednicu Jugoslavije,preimenovanu u Socijalističku partiju Jugoslavije, čiji je bio predsednik od 1926. do 1928. godine. Tokom svog života Vitomir Korać je objavljivao  tekstove u listovima; ''Sloboda'', ''Narodni glas'', ''Oslobođenje'', ''Pravo naroda'', ''Novosti'', ''Pravda'',''Ujedinjenje'', ''Demokratija'',''Socijalističke radničke novine'', ''Srpski književni glasnik'', ''Samouprava'', ''Radničko jedinstvo'' itd. Vitomir Korać se iz političkog života povlači 1925. godine.Poslednje godine života, živeo je u svojoj kući nedaleko od Iriga, gde je 8. septembra 1941. godine preminuo.

Boško Simonović je rođen u Šidu 12. febrara 1898. godine. Iako je po zanimanju bio arhitekta, ceo svoj život posvetio je sportu. Bio je fudbaler, fudbalski trener, fudbalski sudija, sportski novinar.

On je posebno doprineo afirmaciji jugoslovenskog sporta u svetu, u periodu pre Drugog svetskog rata. Fudbal je igrao u klubovima; ''BSK'' , i ''Srpski meč''. Bio je fudbalski sudija i postao je prvi srpski sudija koji je sudio jednu međunarodnu utakmicu u Bukureštu 1923. godine.Na sednici Jugoslovenskog fudbalskog saveza 1930. godine izabran je za saveznog kapitena. Boško Simonović  poznat je po tome što je jugoslovensku fudbalsku reprezentaciju vodio na svetsko prvenstvo u fudbalu u Montevideo (Urugvaj) 1930. godine.

Takođe se bavio novinarstvom. Radio je kao urednik lista ''Sportista'' i bio osnivač lista; ''Sportski dnevnik'',prvog dnevnog sportskog lista u Jugoslaviji.Boško Simonović je preminuo  5. avgusta 1965. godine u Beogradu.

Ilija Bašičević Bosilj, samouki šidski slikar, jedan od najznačajnijih predstavnika srpske naivne umetnosti,  rođen je u Šidu 2. avgusta 1895. godine.Osnovnu školu, koja je u to vreme trajala četiri godine, završio je u Šidu. Po završetku školovanja uključio se u rad na porodičnom imanju. Tokom Drugog svetskog rata, sa svoja dva sina Dimitrijem i Vojinom boravi u Beču. Posle Drugog svetskog rata, zbog neslaganja s zadrugarskim sistemom u FNRJ s kojim je bio u sporu, izgubio je imanje koje je pripadalo porodici Bašičević i suočio se sa represivnim pritiscima komunističkog sisitema, ali i sa viškom slobodnog vremena koje je nastupilo u životu Bosilja nakon što mu je oduzeto imanje.

Jugoslovenska fudbalska reprezentacija (Montevideo, 1930)

Počinje da slika 1957. u svojoj 62. godini crteže i gvaševe. Na prvoj slici predstavio je svece Kuzmu i Damjana. Neke od svojih prvih radova uništava smatrajući ih neuspelim i ružnim, ali istovremeno nastavljajući da slika u istom stilu, kreirajući drugačiju realnost. Kasnije počinje da slika ulja na raznim materijalima;papiru, kartonu, dasci, nameštaju, platnu, idu, lesonitu, pluti, itd. Opus Ilije Bašičevića obuhvata nekoliko većih tematskih motiva. Tu su motivi iz Biblije,ciklus inspirisan srpskim narodnim pesmama, mitovima i legendama, ciklus s likovima iz životinjskog sveta, i na kraju ciklus vezan za astrološka bića.

Ilija Bašičević nikada nije uživao zvaničnu podršku i skoro sve vreme svog stvaralaštva bio je osporavan. Sumnja u njegovo stvaralaštvo, neprekidno osporavanje i optuživanje da su slike naslikane rukom njegovog sina, istoričara umetnosti, kritičara i galeriste Dimitrija Bašičevića doveli su 1965. godine do ''afere Bosilj'', kada je ovaj slikar morao pred komisijom sastavljenom od eminentnih stručnjaka koji su se u to vreme bavili naivom na Fakultetu likovne umetnosti u Zagrebu da dokaže svoje autorstvo slikajući pred komisijom jednu sliku. Iako je u sopstvenoj sredini bio osporavan, njegova umetnost je naišla na odjek u svetu. Njegove slike izlagane su u Amsterdamu, Nici, Parizu, Minhenu, Dortmundu, Bazelu, Cirihu, Tokiju, Rimu, Meksiko Sitiju itd. Nekoliko puta su njegove slike izlagane s slikama Pikasa, Kandinskog, Šagala, Šilea. Londonski magazin Rou Art Magazin ga je 2007. godine uvrstio u 50 klasika autsajder arta u svetu. Ilija Bašičević Bosilj je želeo da u Šidu, mestu svog rođenja,osnuje muzej naivne umetnosti.

On je kolekciju od 300 svojih slika i slika drugih naivaca s kojima se razmenjivao ili koje su njegovi sinovi kupovali, predao opštini Šid verujući da ove slike za Šid i njegovu kulturu imaju neku vrednost. S opštinom se potpisao ugovor o osnivanju Muzeja ''Ilijanum''. U Muzeju ''Ilijanum'' nalazi se 317 Ilijinih slika, 21 slika od 13 bivših jugoslovenski slikara i 12 slika od osam autora iz inostranstva-SAD, Francuske, Nemačke, Poljske. Muzej ''Ilijanum'' je svečano otvoren 6. decembra 1970.godine. Slike ostale iza Ilije Bosilja su; ''Apokaliptična ptica'', ''Apokalipsa-pad Vavilona'', ''Usud'', ''Pomračenje'', ''Car Lazar'', ''Jahači apokalipse'', ''Začućeni kosmonaut'' ,''Isus na reci Jordan'', ''Mojsije na Crvenom moru'', itd. Ilija Bašičević Bosilj je preminuo 1972. godine u Šidu.     

Sava Šumanović je rođen 22. januara 1896. godine u Vinkovcima. On je  najbriljantnija ličnost u istoriji Šida, jedan od najznačajnijih i najoriginalnijih srpskih slikara u istoriji srpskog slikarstva,posebno 20. veka, miljenik Šida, ličnost čija su dela obasjala Šid, utkala se u kulturni identitet ovog grada, ali i identitet srpskog naroda uopšte. Otac i majka Save Šumanovića- Milutin i Persida rođena Tubić poticali su iz uglednih i bogatih građanskih  porodica. Kada je Sava imao četiri godine porodica Šumanović se seli iz Vinkovaca u Šid gde Sava završava osnovnu školu. Po završeku osnovne škole Sava Šumanović upisuje Realnu gimnaziju u Zemunu, upisuje slikarski kurs koji je vodio njegov gimnazijski profesor Isidor Jung. U to vreme upoznaje se sa slikarstvom Sezana i Van Goga. Posle mature, on je čvrsto rešen da slikarstvo bude njegov živoni poziv uprkos volji njegovog oca da on postane advokat.

Godine 1914. u Zagrebu je upisao Višu školu za umjetnost i obrt, prvu godinu pohađa u klasi Otona Ivekovića,a sledeće tri u klasi Klementa Crnčića. Tada su mu slikarski uzori; Mikelanđelo, Direr, Rubens, Rembrant.U julu 1918. učestvuje na zajedničkoj izložbi svoje škole. Uskoro organizuje prvu samostalnu izložbu na kojoj predstavlja svoja ulja na platnu; ''Golgota'', ''Milosrdni anđeo'', ''Skidanje s krsta'' , ''Milosrdni Samarićanin'' itd. Ova izložba je doživela uspeh i praćena je pozitivnim kritikama u štampi. Ohrabren uspehom ove izložbe, Sava Šumanović odlazi prvi put u Pariz-svetsku prestonicu kulture između dva svetska rata,u septembru 1920. godine i iznajmljuje atelje na Monparnasu. Učitelj mu je bio čuveni skulptor, slikar kubizma, pedagog Andre Lot. U Parizu se Sava Šumanović družio s Rastkom Petrovićem-piscem, diplomatom, esejistom, književnim i likovnim kritičarem, bratom Nadežde Petrović, s francuskim pesnikom Maksom Žakobom, itd.On je pod uticajem Pikasa, Derena, Friejza. U leto 1921. godine Sava Šumanović dolazi ponovo u Zagreb i stanuje kod Antonije Tkalčić Koščević, kraće vreme radi kao bibliotekar u Muzeju za umjenost i obrt u Zagrebu. 

Uticaj kubizma bio je vidljiv na Savinim slikama, i može se reći da je Sava Šumanović ovaj slikarski pravac doneo u Srbiju, a njegova dela su najreprezentativniji primer domaćeg kubističkog slikarstva. Godine 1924. Sava Šumanović piše studije;''Slikar o slikarstvu'', i ''Zašto volim Pusenovo slikarstvo'', koje su važne za razumevanje njegovog shvatanja slikarstva. Ponovo odlazi u Pariz 1925. godine, naslikao je dve kolumne u čuvenom  pariškom kafeu ''Kupola'', francuska vlada kupuje njegove slike,a renomirani francuski magazini pišu o njemu i objavljuju njegove reprodukcije. Klimaks njegovog slikarstva, kruna njegovog stvaralaštva, remek delo ekspresionističkog stila u kojem se postignuta harmonija unutrašnjih i spoljašnjih aspekata dela bila je; ''Pijana lađa'' iz  1927. godine. Ovu sliku Sava Šumanović je slikao u groznici sedam dana i noći, i ona je izložena u pariskom salonu ''Nezavisni''. Slika je inspirisana istoimenom pesmom Artura Remboa, koja je do njega došla preko Rastka Petrovića.  Francuski kritičari Pol Fierens i Rene Žan hvalili su njegovu kompoziciju i slikarstvo uopšte.

  Sava Šumanović u ranoj mladosti

Na žalost, Sava Šumanović doživljava nervni slom 1928. godine i umoran od napornog rada, intriga koje su ga okruživale, u pratnji svoje majke Perside odlazi u Šid. Uskoro, posle oporavka, treći i poslednji put dolazi u Pariz 1929. godine. Tokom ove decenije, od 1920. do 1930. godine, dopisivao se sa Rastkom Petrovićem i Milošem Crnjanskim. Njegovo prijateljstvo sa Rastkom Petrović  završilo se  tako što ga je Sava Šumanović optužio i sumnjičio da je on poslao izvesnog ''Vojka  Petrovića'' u Pariz  da ga prati i proganja. U poslednjem pismu koje je poslao Rastku Petroviću, Sava Šumanović ga optužuje za svoju propast, a  ''Vojka Petrovića''  opisuje  kao hipnotizera koji ga je pratio u stopu i koji je ''izvor njegove ukupne bede''.  Poslednji put napušta Pariz 1930. godine, dolazi u Šid u kome ostaje do svoje tragične smrti. Period koji je proveo u Šidu, tokom poslednje decenije njegovog života, bio je najzreliji period njegove karijere.Najveći frankofil među Srbima, Hrvatima i Slovencima, kako je sebe nekada nazivao, poštovalac francuske kulture, jezika, sada je u Parizu video ''grad hulja i švindlera'', ''svoju umrlu mladost'', ''grad koji ga nikada ne bi prihvatio, nego bi u njemu uvek video samo stranca''. Definitivan raskid sa Parizom, sa svetom poznatih, sa svetskom prestonicom kulture, avangarde, gradom u kome je dostigao vrhunac svog likovnog stvaralaštva sa kompozicijom ''Pijana lađa'', ali i rastrojstvo usled napornog rada, okruženosti intrigama, predstavljao je momenat kada Sava Šumanović, povratkom u Šid, definitivno zaokružuje svoj stil ''kako znam i umem'', i kada nastaje novi ciklus njegovih remek dela. Njega je napustila nostalgija za Parizom, kao i ona želja za upoznavanjem stranih kultura, i u izolaciji, koju skoro neizbežno, stvara život u malom sremskom gradu kakav je Šid, on je stvorio svoj stil zbog kojeg je kasnije postao jedan od najznačajnijih, najvoljenijih i najpoštovanijih srpskih slikara. On je nastavio da slika pejzaže, postao je opsednut bojom i svetlom, i kao nikad pre, upravo u Šidu, postigao je harmoniju elemenata slika, a njegovo slikarstvo je uobličeno u jedinstven, originalan i prepoznatljiv stil. Okružen specifičnim sremskim pejzažom, koji je bio idealni kontekst za Savino eksperimentisanje sa svetlom i bojom, naslikao je veliki broj aktova i pejzaža koji predstavljaju remek dela.

Jedna od najplodnijih godina,s čitavim nizom portreta i mrtvih priroda, bila je 1939. godina. Te godine, otišao je u Beograd da pogleda izložbu francuskog slikarstva 19. i 20. veka, sreće ga Aleksandar Deroko koji ga ubeđuje da napravi retrospektivnu izložbu svojih slika. U septembru 1939.godine, na svojoj poslednjoj izložbi organizovanoj na Novom univerzitetu u Beogradu, izlaže svojih 400 slika.

Pijana lađa (1927) – najznačajnije delo slikara Save Šumanovića

Izložba je s velikim oduševljenjem prihvaćena od strane publike, kritike i celokupne javnosti. Ohrabren uspehom ove izložbe, Sava Šumanović nastavlja da slika u Šidu. Ali, na žalost, posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja tzv. ''NDH'', u Šidu počinje nasilje nad Srbima, posebno nad bogatijim i uglednijim porodicama. Sava Šumanović uhapšen je od strane ustaša 28. avgusta 1942. godine, i ubijen je na groblju u Sremskoj Mitrovici u noći između 29. i 30. avgusta 1942. Upravo je završio sliku ''Beračice'' iz istoimenog ciklusa.

Iza sebe ovaj genijalni srpski slikar ostavio jedela; ''Portret Miloša Crnjanskog'', ''Tursko kupatilo'', ''Kupačice'', ''Doručak na travi'', ''Pijana lađa'', ''Šid pod snegom'', ''Plava devojčica'', ''Beračice'', ''Velika Rusinka'', ''Akt'', ''Lučki agent'', ''Pred kišu'', ''Zima u Sremu'', ''Crkva u Šidu'', ''Šidijanke'', ''Šid pod snegom'', ''Mrtva priroda sa satom'','' Dolina Šidine'', ''Pejzaž s žitom '', ''Gibarački put'', ''Jutro'', ''Mornar na molu'', itd

Tragedija koja se desila na nivou cele jedne civilizacije, obeležila je i kraj života ovog nedužnog, inteligentnog, nadarenog čoveka-genija. Zbog tog tragičnog kraja Save Šumanovića, mi i danas tugujemo. Posle Savine smrti, njegova majka Persida Šumanović od opštinskih vlasti tražila je da se njegova kuća preuredi u galeriju u kojoj bi bile izložene Savine slike. Deset godina nakon Savine smrti, 21. septembra 1952. godine otvorena je Galerija slika Save Šumanovića.

Ako bismo sada na kraju, ipak, hteli da napravimo uži izbor od navedenih ličnosti to bi svakako bili; Simeon Piščević, čovek koji je u svojim memoarima pisao o položaju Srba u Austriji i Ugarskoj, koji je inspirisao Miloša Crnjanskog za  pisanje dela Seobe, čovek koji je organizovao seobe Srba iz Vojvodine i drugih krajeva u kojima su Srbi živeli u Rusiju, i koji je odlikovan činom generala majora u vojsci tadašnje Rusije. Zatim, to je fascinantna ličnost Georgije Magarašević, čovek koji je učestvovao u pokretanju Letopisa Matice Srpske i bio urednik prvog broja ovog, za srpsku kulturu  najznačajnijeg časopisa. Filip Višnjić, čovek koji je usmenim putem prenosio narodne rodoljubive pesme, pripovedao o Prvom i Drugom srpskom ustanku, putovao po Sremu, Slavoniji, Banatu i Bačkoj pripovedajući o ustaničkoj Srbiji. I na kraju, to je Sava Šumanović, slikarski genije koji je u vreme sloma svetske ekonomije između dva svetska rata boravio u centru svetske kulture-Parizu, u njemu doživeo uspon i razočaranje, da bi zatim pokušao da od protivrečnosti duha međuratne Evrope pobegne u sopstvenu, malu sredinu u kojoj je odrastao, u sremske pejzaže–polja obasjana suncem i ulice prekrivene snegom, nadajući se da tu nema tog duha međuratne Evrope. Ali ta protivrečnost Evrope narasla do ekstrema, kao što je   bila prisutna u svetskim metropolama, bila je prisutna i u jednoj maloj sremskoj varošici. U njoj je se  pojavila u obliku NDH. Njegov život i karijeru  pratili su složeni procesi u socijalnim sredinama, državama i kulturama u kojima je živeo: Šid, Zemun,Zagreb, Pariz. Tokom njegovog života smenile su, sa svojim protivrečnostima, jedna drugu Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija, NDH. Duh vremena u kojem je živeo i slikao prožimale su političke ideje srpskog nacionalnog pokreta, komunizma, socijalizama, nacizma, i sve ove struje ukrštajući se u zapadnom Sremu učinile su nemogućim opstanak i egzistenciju ovog  nadarenog i nedužnog čoveka. Tačku na njegov život stavila je NDH.

***

Društvo opstaje zahvaljujući prilagođavanju trendovima vremena,ali i sećanjem na svoje korene, prošlost, i velikane koji su svojim radom, staralaštvom, herojstvom bilo koje vrste davali doprinos svojoj sredini i svojim savremenicima, podizali kulturne standarde, branili vrednosti i suprotstavljali se nihilizmu. Velikani i njihova dela govore nam kroz vreme i istoriju još nešto, posebno danas, kada je naše društvo nikad siromašnije i nikad materijalističkije orijentisano i duhovno infantilnije i praznije, oni govore o značaju nauke, kulture i umetnosti, značaju vrednosti kojima se rukovodimo, značaju stvaralaštva za razvoj i opstanak jednog društva. Srpski intelektualci i umetnici u 19. veku,  kao i  konstituisana viša klasa postustaničke Srbije, bili su dorasli istorijskoj ulozi stvaranja moderne države. Za razliku od njih, neki iz redova intelektualaca i umetnika tokom sadašnjeg vremena, i naša viša klasa, ne samo što su pokazali da nisu dorasli toj ulozi nako pada komunizma i  Jugoslavije u svim njenim oblicima i formama, nego su komrpomitovali i politizovali i nauku i kulturu. Možda su oni, zapravo, ubili sve, i politiku i državu, i ekonomiju, i nauku, i građanski duh, i identitet, i kulturu i umetnost.

Danas je Šid tipičan grad postkomunističke zemlje, opustošen je tranzicijom, bez industrije, bez političkog života i bilo kakvih političkih procesa,  za raspadnutim socijalnim vezama i visokim stepenom socijalne alijenacije, bez kadrovskih potencijala i resursa, grad koji odiše siromaštvom i regresijom, ali istovremeno i hladnim materijalizmom, grad iz kojeg se, zbog njegovih sadašnjih ekonomskih i kulturoloških aspekata, emigrira ka većim urbanim centrima ili ka inostranstvu. Pražnjenje ovog prostora od ljudi, kulture i privrede  jedan je od razloga zbog kojih Savine slike sremskih pejzaža, na kojima su prikazane samo žitna polja, samo prazne ulice, samo kuće prekrivene snegom, bez ljudi i bez radnje, oslikavaju i sadašnjost ovog mesta. Čista priroda, izdvojena od tadašnjeg socijalnog i političkog  sveta u kojem su kreirani lavirinti zla i ludila, bila je prostor, u kojem se, u mnogim svojim slikama našao Sava Šumanović neposredno pred Drugi svetski rat.