Jezik, država, nacija

Jezik ima specifičnu uloga u kreiranju nacionalnih ideologija ne samo na Balkanskom poluostrvu već i na Starom kontinentu, ali i šire. Jezički model nacionalne identifikacije nije zastareli model nacionalnog određenja čak ni danas. To se jasno da videti iz istraživanja evropske štampe koja, kao jedan od najmasovnijih savremenih medija, sigurno igra jednu od krucijalnih uloga u formiranju nacionalnog identiteta i nacionalne ideologije.

Poznato je da se pojam nacionalne identifikacije menja tokom vremena, a posebno u burnim istorijskim periodima kada dolazi do znatnih političkih, ekonomskih, ideoloških, socijalnih i drugih turbulencija u društvu i oko njega. Period devedesetih godina XX veka je doba kada je evropski kontinent bio suočen sa etničkim ili nacionalnim konfliktima, kako u okvirima Evropske Unije (problemi sa emigrantima i izbeglicama) tako i van nje, a posebno na području Jugoistočne, Centralne i Istočne Evrope. Stoga je pitanje nacionalne konsolidacije bilo jedno od ključnih pitanja sa kojim su se nacije Južne, Centralne i Istočne Evrope suočile u ovom periodu. Jezik kao merilo nacionalne pripadnosti je i ovom prilikom odigrao jednu od ključnih uloga u kreiranju slike nacionalnih identiteta, ali isto tako bio i jedan od glavnih uzroka međunacionalnih sukoba po pitanju nacionalnog prepoznavanja. Međutim, “jezički nacionalizam” je, u ovom periodu, kao i danas, pored svoje destruktivne imao i svoju stabilizacionu ulogu po pitanju očuvanja državnog, pa i tzv. supranacionalnog identiteta među višeetničkim, odnosno višejezičkim, zajednicama kako na Istoku tako i na Zapadu.

Kao jedan od najboljih primera očuvanja državne i nacionalne celovitosti na osnovama jedinstvenog zvaničnog jezika možemo videti na iskustvu Sjedinjenih Američkih Država: “Još se i dan danas teške bitke po pitanju jezika vode (u SAD, prim. aut.) po pitanju dominacije engleskog jezika koji u ovom trenutku još uvek predstavlja ujedinjujuću snagu (u američkom društvu, prim. aut.)”.1 Pitanje ujedinjujuće uloge engleskog jezika na prostoru višenacionalne tj. višejezičke SAD je fenomen koji zaslužuje posebno ispitivanje u koje se, ovom prilikom, neću upuštati. Ali osnovna karakteristika i ideja ovog izveštaja iz nemačkih novina je da se društvena kohezija u SAD prvenstveno bazira na egzistenciji jednog jedinstvenog zvaničnog jezika u državnoj administraciji. Međutim, dubljom analizom teksta se može zaključiti da je njegov autor želeo da istakne i potencijalne mogućnosti socijalne dezintegracije usled borbe za jezik različitih etno-rasnih grupacija američkog društva. Iz tog razloga, tj. zbog potrebe društvene i nacionalne integracije, engleski jezik se forsira i čuva kao zvanični administrativni jezik države. Slična situacija je i sa nemačkim jezikom u Nemačkoj Federativnoj Republici. Razlika je samo u tome što u američkom slučaju postoji jedna ozbiljna alternativa engleskom jeziku, a to je španski. U nemačkom slučaju to bi mogao biti turski.

Jasno je da je u ovom slučaju SAD-a jezik dat kao primer ujedinjujućeg faktora. Ali, štaviše, u američkom slučaju (isto kao i u nemačkom slučaju sa nemačkim jezikom versus turskom jeziku) engleski je okarakterisan kao jasan identifikacioni označivač (marker). Primer jezika kao “markera” nacionalne identifikacije, ali i kao kohezivnog elementa možemo uočiti i na drugom kraju sveta gde su prisutne slične tendencije. U članku o baskijskom nacionalizmu u Španiji pod naslovom “Svesni ‘Heimat-a’: Baskijci-gostoprimljivi a ne pokorni”2 stoji: “Šta se nalazi iza toga (baskijskog nacionalizma, prim.aut.)? Duga istorija jasno militantne samozaštite naroda, čije poreklo, kao i poreklo njegovog jezika, Euskara, koji sve do dana današnjeg predstavlja misteriju za etnologe i lingviste…Ovaj stari jezik…”3 Ideja autora članka je da stavi do znanja da je stari baskijski jezik postao romantični fokus identifikacije baskijskog naroda. Možemo slobodno reći da je to još jedan primer nacionalne deskripcije koja vuče svoje poreklo još iz XIX veka.

Treba naglasiti da je jezik samo jedan, iako u nekim nacionalnim ideologijama i odlučujući, faktor nacionalne identifikacije. Poreklo, istorija, kultura, religija i jezik se obično uzimaju kao jedinstveni skup nacionalnog grupisanja. Njihova identifikaciona uloga u mnogim slučajevima podrazumeva odvajanje i prirodan diskontinuitet u realnom životu. Ti “diskontinuiteti” su, ustvari, “nacije” odnosno “narodi” koji postoje kao prirodne grupe. Stoga se ovaj diskontinuitet može označiti kao “prirodni diskontinuitet”. Ukoliko postoje različiti (tj. specifični) jezici među narodima, onda je sasvim prirodno da oni uslovljavaju i postojanje različitih kultura, tradicija i istorije.

Nedostatak postojanja faktora “posebnog jezika” u praksi može dovesti do sumnje u legitimnost zahteva za nacionalnom posebnošću, tj. etničkom individualnošću. Zbog toga mnogi nacionalni ideolozi, pogotovo onih nacija koje dugo vremena nisu imale samostalan državni razvitak, uporno nastoje da naglase da je jezik (pa i pismo) kojim se služi njihova nacija različit od jezika (i pisma) drugih (prevashodno susednih nacija). U svakom slučaju, nastoji se da se dokaže da postoji “dovoljnost” u razlici između srodnih jezika koja uslovljava postojanje posebnog nacionalnog jezika, što će reći posebnog nacionalnog entiteta. Kao najbolju ilustraciju navešću sledeći primer sa prostora Istočne Evrope.

U mnogim slučajevima jezik se uzima kao jedina osobena crta “grupe” koja se, shodno jezičkoj posebnosti, tretira kao posebna nacija. Druge crte nacionalnog identiteta se zanemaruju s obzirom da ih nije potrebno isticati, jer se smatra da je poseban jezik grupe odlučujući indikator tj. “dokaz” njene nacionalne individualnosti. Ovakva “strategija” se najčešće koristi kada se govori o malopoznatim etničkim grupama. Tako se na primer u izveštajima o Gagauzima u Moldaviji kaže: “…prkosan tursko-govorni gagauski distrikt (u Moldaviji, prim.aut.)”5; “…tursko-govorna separatistička manjina Gagauza”6; “…Gagauzi koji govore turski”7; “…Gagauzi, tursko-jezička manjina.”8

U mnogim slučajevima jezik se uzima kao jedina osobena crta “grupe” koja se, shodno jezičkoj posebnosti, tretira kao posebna nacija. Druge crte nacionalnog identiteta se zanemaruju s obzirom da ih nije potrebno isticati, jer se smatra da je poseban jezik grupe odlučujući indikator tj. “dokaz” njene nacionalne individualnosti. Ovakva “strategija” se najčešće koristi kada se govori o malopoznatim etničkim grupama. Tako se na primer u izveštajima o Gagauzima u Moldaviji kaže: “…prkosan tursko-govorni gagauski distrikt (u Moldaviji, prim.aut.)”5; “…tursko-govorna separatistička manjina Gagauza”6; “…Gagauzi koji govore turski”7; “…Gagauzi, tursko-jezička manjina.”8

Navedeni primeri sa Gagauzima u Moldaviji najbolje pokazuju da se nacionalna identifikacija pokušava izvršiti uz pomoć samo jednog identifikatorara (jezika) koji je, pritom, okarakterisan, ne samo kao najjači u odnosu na sve ostale identifikatorere, već toliko odlučujući da ostale identifikatorere nije ni potrebno navoditi. Kao rezultat ovakvog shvatanja dolazi do pojave da se određeni deo populacije jedne zajednice (države) razlikuje od njenih ostalih pripadnika isključivo po svojoj jezičkoj posebnosti. Na taj način, posebnost jezika se uzima kao zadovoljavajuća dovoljnost da se takav deo populacije nazove “realnom” etničkom grupom, tj. nacijom. Kao takva, “realna” nacija određena na osnovu lingvističkog merila se može predstaviti kao etnička grupacija koja se nalazi u međuetničkom sukobu sa pripadnicima druge nacije (ili nacija) od koje se razlikuje samo na osnovu jezičkog merila, dok su svi drugi identifikatori zajednički za pripadnike obe “nacije” koje se nalaze u sukobu. Na primer, možemo pročitati sledeće: “Nasilje između Moldovljana i onih koji govore ruski…”9 U ovom izveštaju su “oni koji govore ruski” označeni kao posebne etnička grupacija (“minorite russophone”) pored Moldovljana (koji govore rumunski) i Gagauza koji govore gagauskim jezikom.

Na ovom primeru se jasno može videti dinamičnost skupa identifikatora nacionalne identifikacije. Posebna karakteristika ovoga izveštaja je u tome što se želi istaći da se deo moldavske populacije koji “govori ruski” faktički transformisao u prave etničke Ruse na osnovu jezičke pripadnosti. Na taj način, termini “Rusi” i “oni koji govore ruskim jezikom” se poistovećuju, tako da se prvi termin u daljem tekstu može slobodno koristiti umesto drugog termina. U ovom slučaju nije uvažena činjenica da se kategorija “oni koji govore ruski” ne odnosi na etničku kategoriju već na rezidencijalni (boravišni) status tog dela populacije u okviru Moldavije. Nije ni potrebno posebno naglašavati da kategorija “oni koji govore ruskim jezikom” podrazumeva veoma heterogen skup, sastavljen od velikog broja etničkih grupacija sa prostora bivšeg Sovjetskog Saveza čiji je zajednički imenitelj taj da govore ruski, što ne podrazumeva automatski da im je taj jezik i maternji jezik. Međutim, autor ovog izveštaja napravio je jasnu diferencijaciju između “onih koji govore ruskim jezikom” i onih koji ne govore tim jezikom, tako da se pripadnici prve grupacije ne mogu nikako označiti kao etnički Moldovljani ili pak etnički Gagauzi. “Oni koji govore ruskim jezikom” na taj način postali su posebna etnička kategorija (faktički Rusi) koji se nalaze nasuprot pravim Moldavljanima ili pak Gagauzima. Ovako pogrešno shvaćena društvena (tj. faktički nacionalna) podela u Moldaviji može nedovoljno upućene da navede da donesu sasvim pogrešne zaključke u vezi sa pitanjem šta se stvarno događa u Moldaviji. Jedno je sigurno: autor teksta je nefamilijaran sa stvarnim stanjem stvari u toj republici po pitanju njene etničke kompozicije. Ovaj izveštaj je dobar primer kako se uzimanje jezika kao odlučujućeg kriterijuma za nacionalnu kategorizaciju taj isti kriterijum može toliko apsolutizovati da faktički postaje jedini indikator nacionalne grupisanosti tako da se u praksi ostali indikatori i ne uzimaju u obzir ili se u velikoj meri zanemaruju.

Do koliko ozbiljnih negativnih posledica može dovesti ovakav pristup rešavanja problema nacionalne deskripcije (zasnovan samo na lingvističkom modelu) može pokazati najbolje sledeći izveštaj: “Oni (Moldovljani, prim.aut.) tvrde da su Gagauzi veoma rusifikovani; većina njih više govori ruski nego turski i podržava ruske interese”.10 Na ovaj način se čitaocu izveštaja otvoreno kaže da su svi Gagauzi koji govore ruskim jezikom nacionalne izdajice koje su se toliko odnarodile od svoje nacionalne matice da prihvativši ruski jezik kao svoj nacionalni jezik svesno ili nesvesno služe ruskim nacionalnim interesima. Ovakvo lingvističko oblikovanje nacionalizma se može vrlo lako (zlo)upotrebiti u političke svrhe.

Uzimanje u obzir nekog drugog (ne jezičkog) identifikatora nacionalne opredeljenosti kao odlučujućeg može odvesti u drugu krajnost kao što se to vidi iz sledećeg izveštaja: “…Gagauzi - hrišćanska manjina srodna Turcima - “.11 Ovako čudan opis identifikacije gagauške populacije u Moldaviji je jedan od dobrih primera kako se ne može uzeti religija kao jedini, pa čak ni kao odlučujući determinator nacionalnog prepoznavanja, izdvojen iz čitavog kompleksa nacionalnih identifikatora u koje spada i jezik. Jednostavno stoga što se hrišćani ne mogu tretirati kao izdvijena, tj. posebna, nacionalnost u okvirima Moldavije. Iz gore navedenog sledi logičan zaključak da se nacionalna identifikacija ne može i ne sme izvoditi na osnovu samo jednog identifikatora, jer je za nacionalnu deskripciju potrebno uzeti u obzir čitav skup identifikatora koji podrazumeva jezik, poreklo, istoriju, tradiciju, kulturu, religiju, običaje itd. To naravno ne isključuje mogućnost da je jedan od navedenih identifikatora presudniji (važniji) od ostalih.

U gore navedenim primerima se da videti kako se međusobna nepovezanost identifikatora nacionalne determinacije moze pogrešno koristiti za izdvajanje jednog “dovoljnog” identifikatora kojim se zatim vrši “prepoznavanje” čitave etničke grupacije kao posebne nacije. Ovako pogrešno nacionalno identifikovanje se može dodatno iskomplikovati ako se teži homogenizaciji takve etničke grupe, tj. sada već proklamovane nacije, opet na principu jednog “dovoljnog” identifikacionag faktora. Primena dogme homogenizacije na deo višeetničke populacije u cilju dobijanja homogene nacije može dovesti, u većini slučajeva, do međunacionalnih sukoba. Pod dogmom homogenizacije se da razumeti takav pogled na društvo prema kome društvene, tj. nacionalne, raznolikosti predstavljaju glavnu opasnost za harmonično funkcionisanje zajednice. Višeetnička, višereligijska i višejezična društva se prema ovom konceptu shvataju kao problem-prone, jer ovakva društva podrazumevaju takvu formu državnog uređenja koja ne bi bila u skladu sa “prirodnim” karakteristikama vodeće društvene grupe. Da bi se izbegli centrifugalni trendovi u društvu ono se nastoji homogenizovati po principu da je “najbolje” društvo ono u okviru koga ne postoje međugrupne razlike. Pod ovim međugrupnim razlikama se, prevashodno, podrazumevaju jezik i veroispovest. Drugim rečima, prema ovom shvatanju, idealni tip društva bilo bi homogeno društvo koje bi se sastojalo od jednojezične, jednonacionalne i jednoreligijske grupe. Ukoliko je nemoguće izbeći u praksi visegrupnost društva, onda bi broj homogenih grupa trebao da bude što manji.

Ovako shvaćeni princip (dogma) homogenizovanosti društva se da videti kao vodeći princip u slučaju imigrantske politike Belgije, pa i čitave Evropske Unije. Princip društvene homogenizacije se, takođe, uzima, kao što se to vidi iz sledećeg primera, i kao interpretacioni okvir za višenacionalnu egzistenciju u vanevropskim zemljama, mada se Sovjetski Savez uzima kao klasičan primer ovog principa: “kao i u Sovjetskom Savezu, ovo pitanje je aktuelno i u Indiji da li se džinovska imperija sastavljena od toliko različitih etničkih, verskih, jezičkih i kulturnih fragmenata može održati na okupu”.12

Jasno je da se na osnovu ove koncepcije jezik uzima kao jedan od odlučujućih faktora homogenizacije društva. Ipak, ovde treba naglasiti da se homogenizacijom nacije na osnovu lingvističkog univerzalizma praktično otvara široko polje za međuetničke sukobe. Iako je princip homogenizovanosti društva praktično prisutan na širokim prostorima Evrope pa i šire, kriterijumi na osnovu kojih se homogenizovane nacije definišu su veoma raznoliki. Ovde se u kratkim crtama mogu predstaviti različite forme principa homogenizovanosti nacije. Najčistija etnička forma ovog principa se može naći u nemačkoj štampi, gde se “narod”, tj. praktično “nacija”, (“das Volk”) sistematski suprotstavlja terminu “populacija”, ustvari “građani”, (“die Bevölkerung”). Naprimer, može se pročitati sledeći tekst koji se odnosi na turske emigrante u Nemačkoj: “Treba li samo narod ili čitava populacija da učestvuje u političkim odlukama na opštinskom nivou? Turci na mitingu SPD-a u Berlin-Kreucbergu”.13

Definicija termina “das Volk”, gledana kroz prizmu skupa indikatora nacionalne deskripcije, u praksi čini međuetničku integraciju nemačkog društva nemogućom. Naime, čim se ustanovi da član “Bevölkerung-a” (“Einwohner”) poseduje jedan od nekoliko parametara Nemstva (na primer da govori nemačkim jezikom) nastoji se da se ostali parametri što više istaknu, kako bi se stavilo do znanja da dotičan član “Bevölkerung-a” ipak nije ujedno i član “Volk-a”. Na taj način se naglašavanje “neispunjenih” parametara, tj. isticanje međuetničkih razlika, koristi kao zaštitni mehanizam Nemstva. U ovom slučaju je jezik samo jedan od mogućih parametara nacionalne pripadnosti, ali ne i dovoljan. Nemački Jevrejin, ili pak bilo koji strani radnik u Nemačkoj, koji govori nemačkim jezikom, poštuje nemačke zakone i pravila ponašanja u javnom životu, ipak će biti označen kao ne-pripadnik Nemstva (Deutschenation) usled svog porekla, izgleda, gena, religije i faktora istorije. On ne može postati članom “Volk-a”, jer bi u tom slučaju neizbežno narušio pravilo “prirodnog grupisanja” ljudi, tj. nacionalnu homogenizovanost. To se jasno vidi iz sledećeg izveštaja: “Samo oni koji su rođeni kao Nemci i oni kojma su data ista prava na osnovu njihovog “članstva u narodu” ili na osnovu kasnije naturalizacije imaju pravo da glasaju”.14 Dakle, oni koji su rođeni kao Nemci, uključujući i ranije nemačke emigrante, definisani su kao “das Volk”; međutim, njihova deca koja će pripadati drugoj generaciji imigranata neće biti shvaćena kao “rođeni Nemci” (“gebürtige Deutsche”) iako će, verovatno, govoriti nemačkim jezikom.

Suprotno od nemačkog pristupa etničkog definisanja (“das Volk”) prema kome se naglašavaju uloga jezika, porekla, kulture, religije itd, francuska verzija principa nacionalne homogenizacije stavlja naglasak prevashodno na teritoriju, tj. na državne granice. Ova razlika između nemačke i francuske varijante principa nacionalne homogenizacije ima prevashodno istorijski koren. Nemačka borba za osnivanje nacionalne države je bila značajno olakšana postojanjem nemačkih dijalekata na širem prostoru evropskog kontinenta. Politički gledano, geografski prostor Nemstva je bio toliko isparcelisan da je nemački jezik postao ne samo koristan već i jedini mogući fokus nemačkog ujedinjenja. U vreme nemačkog ujedinjenja u drugoj polovini XIX veka (1860. g.-1871. g.) ideolozi evropskih nacionalizama su uzimali upravo jezik kao glavni identifikacioni parametar nacije. Za razliku od nemačkog slučaja, kada su Francuzi trebali da identifikuju francusku naciju, tj. “le peuple”, nakon Francuske revolucije 1789. g.-1794. g. francuski jezik je bio ne više od administrativnog sredstva za komuniciranje u okviru države. U to vreme, francuskim jezikom je govorilo manje od polovine stanovništva francuske države, uzimajući u obzir sve dijalektske razlike koje su postojale u tadašnjoj Francuskoj. Kao rezultat ovakvog stanja stvari, traženje nacionalne identifikacije je vodilo ka shvatanju Francuske kao prirodno-nedeljivog entiteta. Shodno tome, “francuska nacija” se sastojala od svih građana koji su živeli na prostoru francuske državne teritorije. Na ovaj način se nacionalna pripadnost poistovećivala sa državnom pripadnošću. Francuska je od sredine XIX veka bila “uspešna” u nametanju francuskog jezika na svojoj državnoj teritoriji kao ujedinjujućeg faktora francuske nacije redukujući na taj način upotrebu manjinskih jezika.

Međutim, i dan danas se smatra u Francuskoj “jezički nacionalizam” kao neka vrsta posebnog vida nacionalizma. To podrazumeva da “jezički nacionalizam” ne može paralelno egzistirati sa “nacionalizmom francuskog jezika” tj. da se ova dva vida nacionalizama ideološki međusobno isključuju.

Ovakav, francuski tip nacionalno-jezičke homogenizacije se u pojedinim slučajevima prenosi i na teren drugih evropskih država naročito onih na prostorima višejezičke i višenacionalne Centralne, Istočne i Jugoistočne Evrope. U izveštaju pod naslovom “Fanatici slovačko-jezičkog nacionalizma” se ukazuje na konfuziju koja može nastati potenciranjem na “jezičkom nacionalizmu”: “Ovi štrajkači glađu kampuju ispred zgrade Slovačkog Narodnog Veća od glasanja u četvrtak 25. oktobra (1990. g, prim.aut.) nakon koga je slovački jezik postao zvanični jezik u Slovačkoj”15 Za autora ovog izveštaja je sasvim prirodno da u jedinstvenoj slovačkoj državi postoji samo jedan zvanični jezik. To je jezik nacionalne većine koja i određuje zvanični naziv države. Protestanti ispred zgrade Slovačkog Narodnog Veća su nazvani “lingvističkim fanaticima”, jer ne žele da prihvate slovački jezik za jedini zvanični jezik na teritoriji čitave slovačke države što se načelno kosi sa francuskim lingvističkim principom nacionalne homogenizacije jedna država - jedan i jezik. Nije teško zaključiti da je autor ovog izveštaja želeo da ukaže na to da bi se u slučaju davanja velikih jezičkih povlastica nacionalnim manjinama u Slovačkoj (mađarskoj, romskoj, poljskoj, ukrajinskoj i nemačkoj) ugrozila nacionalna i državna homogenost Slovaka i Slovačke.

Ovako jasno izražen nedostatak tolerancije za jezičku raznolikost u slovačkom slučaju je tipičan primer francuske verzije teritorijalnog nacionalizma koji za sobom povlači i lingvističku netoleranciju prema manjinskim jezicima (baskijski, bretonski, provansalski). Naime, u okvirima jedinstvenih državnih granica može postojati samo jedna Francuska što podrazumeva i egzistenciju samo jednog zvaničnog (administrativnog) jezika u okvirima njenih državnih granica, a taj jezik je francuski. Ovakav francuski stav je jasno izražen u mnogobrojnim debatama o korzikanskom separatizmu i naročito u raspravama o pojmu “korzikanskog naroda”. Bivši francuski predsednik Miteran je, na primer, priznao da postoji “korzikanski narod” u svojoj izjavi od 2. novembra 1990: “vlada priznaje postojanje ‘korzikanskog naroda’”.16 Ovako data izjava potpuno odudara od modela francuskog teritorijalnog i lingvističkog homogenizma nacionalnog bića. Međutim, već u produžetku teksta se ističe privrženost francuskog predsednika ovom modelu kada se kaže: “M. Miteran zastupa tezu o postojanju pojma ‘korzikanskog naroda’ kao ‘komponente francuskog naroda’”17 Shodno ovakvoj izjavi, koja je data u potpunoj saglasnosti sa francuskim teritorijalno-jezičnim modelom nacionalne celovitosti, nije teško shvatiti zašto u Francuskoj nije priznat ‘korzikanski jezik’ kao administrativni, pa čak zvanično ni kao egzistirajući jezik, u francuskoj državi. Ako ‘korzikanski narod’ predstavlja samo komponentu ‘francuskog naroda’ onda je logično zaključiti da je i ‘korzikanski jezik’ samo komponenta ‘francuskog jezika’, u najboljem slučaju njegov dijalekat što svakako nije dovoljno za njegovo zvanično priznanje kao posebnog jezika.

Francuski model nacionalne homogenizacije je prihvaćen ne samo od strane Francuza. Švajcarski nacionalizam ima u osnovi isti profil kao i francuski; zasnovan je na teritorijalnom principu. Primena ovog modela je bila neophodna u švajcarskom slučaju, usled postojanja četiri jasno odvojene nacionalne grupacije na teritoriji švajcarske države: Francuza, Nemaca, Italijana i malobrojnih, ali priznatih Romanša. Iz tog razloga, podržavaoci švajcarskog teritorijalnog nacionalizma nacionalne homogenizacije ne priznaju separatizam oblasti Jura, jer jedina društvena podela koja je priznata sa njihove strane je zasnovana na nacionalnim granicama: tj. u okviru Švajcarske ne postoje nikakve granice, jer su svi njeni građani Švajcarci. Međutim, ovde je neophodno istaći da je model švajcarskog nacionalizma homogenizacije društva istovetan sa francuskim samo u njegovom teritorijalnom aspektu. Za razliku od francuskog teritorijalno-lingvističkog modela, švajcarski model nije iz objektivnih razloga mogao da usvoji i lingvistički aspekt ovog modela, već samo teritorijalni. Usled široke upotrebe svojih nacionalnih jezika u granicama Švajcarske nije objektivno očekivati da se radi nacionalne homogenizacije jedan od vladajuća četiri jezika (francuski, nemački, italijanski ili romanš) proglasi za administrativni jezik švajcarske države, niti, pak, da se radi istog cilja proglasi za zvanični jezik neka vrsta “švajcarskog jezika” koji bi, u svakom slučaju, bio čista veštačka tvorevina ili hibridni produkt. Jasno je da privrženici modela švajcarskog teritorijalnog nacionalizma zasnovanog samo na principu teritorijalne homogenizacije društva nisu u mogućnosti da primene i lingvistički princip društvene (tj. nacionalne) homogenizacije usled postojanja duboke svesti među švajcarskim državljanima o njihovoj francuskoj, italijanskoj ili nemačkoj etničkoj pripadnosti koja se prevashodno determinise, ali i čuva putem jezika.

Podaci iz britanske štampe s kraja “hladnog rata” i početka “trijumfa Zapada” sadrže iznenađujuće malo informacija koje se odnose na etničku ili jezičku posebnost stanovništva Britanskih ostrva. Ipak, i ovako mali broj informacija sadrži podatke koji govore mnogo o britanskim nacionalizmima zasnovanim na lingvističkim osnovama. Za primer ću uzeti jedan kratak članak koji se pojavio u Gardijanu (The Guardian) pod naslovom “Militantni Velšani ubeđuju svoje pristalice da vaspitavaju svoju decu ‘za svaki slučaj’”.18 Ovaj članak predstavlja izveštaj sa skupa velških nacionalista. Jedan od vodećih velških nacionalista je zahtevao od Velšana da imaju što je moguće veći broj dece kako velški jezik, kao osnovno obeležje njihove nacionalnosti, ne bi izumro. On je doslovno rekao: “Ako ne možes da govoriš velškim jezikom znači ti nosiš pečat Engleza sa sobom svakoga dana. To je neprijatna istina.”19 Jasno je da je u svom govoru ovaj “velški nacionalista” jasno stavio do znanja svojim sugrađanima da je velški jezik glavni indikator posebne velške nacionalnosti i ako ga ne budu negovali svi “Velšani” će ubrzo postati “Englezi”, jer će govoriti “engleskim jezikom”, a ne “velškim”. Dakle, upotreba tuđeg jezika neminovno vodi nacionalnom odnarođavanju prema formuli čijim jezikom govoriš - pripadnik si njegove nacije.

Međutim, bitno je istaći da je gore navedeni članak o skupu velških nacionalista napisan krajnje ironičnim tonom. Predlog “velškog nacionaliste” da Velšani rađaju što veći broj dece da bi se zaštitio velški jezik je od strane autora članka ismejan. Šta više, članak se završava zaključkom da je ovaj predlog “velškog nacionaliste” tipičan ostatak nacističkog “Mutterkreuz” (Majčinsko obeležje). Čak i ovakvo poređenje, na prvi pogled veoma ozbiljno, je u suštini ironično. Razlog je taj što se nacionalizam, ili čak uopšteno govoreći, etničke posebnosti, u okvirima granica Ujedinjenog Kraljevstva tretiraju kao folklor. Drugim rečima, etničke posebnosti na Britanskim ostrvima, izražene u ma kom obliku, pa i kroz jezik, nisu shvaćene toliko ozbiljno da bi se mogle tretirati kao politički pokret u Britaniji. Shodno tome, velški aktivisti su slikovito prikazani kao romantičari koji poštuju i održavaju stare običaje na način koji nije štetan za britansko društvo. Ovde se, ipak, postavlja pitanje zašto Britanci (u većini slučajeva Englezi) smatraju da ovakav način očuvanja starih narodnih običaja od strane velških aktivista (isticanjem posebnog velškog jezika kao nacionalne karakteristike Velšana) nije štetan po Britaniju. Razlog je taj što, nasuprot “velškim narodnim običajima”, koji pre svega podrazumevaju individualnost velškog jezika, stoji jaka i centralizovana britanska država u kojoj je engleski jezik neosporno dominirajući (“English-speaking state”).

Kao što se može videti iz gore navedenih primera u većini slučajeva “nacija” se shvata kao prirodna, objektivna i takoreći biološka celina. Ljudi se mogu razlikovati na osnovu pola, starosti i nacionalne pripadnosti. Ali u praksi postoje različiti kriterijumi za određivanje nacionalne pripadnosti. Ovde ću navesti dva dijametralno suprotna pristupa ovom problemu: jedan se odnosi na Srbe i Hrvate a drugi na Flamance i Holanđane. U prvom slučaju, postojeće lingvističke razlike - najčešće izražene u leksici, postale su u nacionalističkim krugovima jedan od glavnih simbola nacionalne različitosti između Srba i Hrvata. Na drugoj strani, u flamansko-holandskom slučaju, gde postoje lingvističke razlike između Flamanaca i Holanđana skoro istog tipa i stepena, jezik je postao glavnim simbolom kulturnog ujedinjenja obe etničke grupacije. U svim drugim slučajevima, razlike između ove dve grupe nacija uzete za primer su potpuno analogne jedna drugoj: 1) istorija - otomanska vlast u Srbiji analogna španskoj vlasti u Flandriji sa posledicama dugovremenog političkog separatizma Srbijanaca od Hrvatske, odnosno Flamanaca od Holandije i 2) religija - pravoslavci protiv katolika u prvom slučaju, odnosno katolici protiv protestanata u drugom slučaju. Komparacija ova dva slučaja je najbolji primer kako jezičke razlike postaju glavni indikator nacionalne odvojenosti faktički jednog te istog srpsko-hrvatskog/hrvatsko-srpskog naroda (ili plemena kako se to često navodilo u jugoslovenskoj istoriografskoj literaturi između dva svetska rata). Ipak, primer novoproklamovanog bošnjačkog jezika u Republici Bosni i Hercegovini kao jezika posebne Bošnjačke nacije je jasan znak da su tendencije nacionalne separacije na osnovu “lingvističkih razlika”, stvarnih ili ne, i dalje prisutne na balkanskim prostorima.