Za državu

(Slobodan Samardžić, „Gradnja i razgradnja države“, Filip Višnjić, Beograd, 2008, str.538.)

U kontekstu najaktuelnijih pitanja i rasprava iz političke teorije ali i najvećih političkih izazova i dilema koji stoje pred Srbijom u njenom odnosu prema pitanju državnosti i prema Evropskoj Uniji, delo „Gradnja i razgradnja države“ koje se nedavno pojavilo pred stručnom i širom čitalačkom publikom zauzima posebno mesto. Reč je o zbirci tekstova – delom naučnih radova a delom političke publicistike - napisanih u periodu između 2001-2008 godine u različitim prilikama, od autora koji je u proteklim godinama bio, naročito kao ministar za Kosovo i Metohiju, jedan od najistaknutijih tvoraca državne politike Srbije ali i teoretičar čija se uža oblast stručnosti odnosi na pitanje evropskih integracija. U tom smislu, knjiga koja se nalazi pred srpskom javnošću predstavlja, s jedne strane, izuzetno svedočanstvo autora kao neposrednog političkog učesnika i delatnika dok sa druge strane čini teorijsku celinu tj. pojavljuje se kao rezultat refleksije o odlučujućim pitanjima o budućnosti Srbije: pitanju državnosti, parlamentarne demokratije, institucionalizacije, vladavine prava, odnosa Kosova i Metohije i Evropske Unije.

Iznad svega, u Gradnji i razgradnji države Slobodan Samardžić istupa kao teoretičar savremene srpske države i nastajuće demokratije i analitičar mnogobrojnih unutrašnjih problema i spoljnopolitičkih nevolja sa kojima je Srbija bila suočena u prethodnom vremenu, a tek sekundarno kao predstavnik određene političke opcije i politički akter. U razmatranju divergentnih pitanja, od statusa nekadašnje državne zajednice Srbije i Crne Gore, preko pitanja Ustava Srbije do odnosa Evropske Unije prema kosovskom pitanju i pitanja Vojvodine, autor analizira mogućnost za okvir i realizaciju državne politike tj. državnog pitanja Srbije kao pitanja koje nadilazi ravan stranačkih interesa i razlika. Stoga sabrani tekstovi, pisani u dužem periodu vremena, povratno svedoče i o činjenici da je čak i u politički zahtevnim i teškim vremenima poput pregovaračkog procesa o statusu južne srpske pokrajine, kod autora postojala svest o neophodnosti artikulacije i refleksije, kao i da je upravo demonstrirano prožimanje teorije i prakse stvorilo uslove i omogućilo postavljanje načela za državnu politiku.

U tom smislu, fokus autora nalazi se na pitanju opstanka i budućnosti Srbije kao države i na višestruko ambivalentnoj vezi između Srbije i Evrope, kao odnosa koji se od oktobra 2000 u političkom, društvenom, idejnom i kulturnom smislu pojavio kao imperativno konstitutivan odnos, ali u svojoj poslednjoj instanci upravo kao duboko destruktivan, krećući se u pravcu od gradnje jedne države do njene razgradnje. Reč je o načinima putem kojih se savremeni smisao ideje Evrope u najširem političko-društvenom značenju preobrazio i ispostavio kao deriviran iz obuhvatnije i primarnije ideologije evroatlantizma i mnogim posledicama ovog shvatanja na stanje srpskog društva i države u celini. U tom kontekstu, Slobodan Samardžić analizira kako se politički život u postpetooktobarskoj Srbiji redukovao na borbu oko „monopola na reforme“, indukujući pojave poput stranačkog hiperpluralizma (protiv parlamentarne demokratije) i enigme nerazumevanja značaja institucionalizacije kao sine qua non političke stabilnosti. U drugom i trećem delu Gradnje i razgradnje države autor razmatra teškoće oko uspostavljanja vladavine prava i dileme oko ustavnih promena u Srbiji, kao i pitanje državne zajednice Srbije i Crne Gore i pitanje Vojvodine, dok su četvrti i peti deo posvećeni državnom pitanju Kosova i Metohije i raskoraku između teorijskih osnova i praktično-političkih odluka Evropske Unije. Hronološki sled izlaganja u ovom slučaju dodatno je značajan za ovo delo, obzirom da se na taj način prikazuje tok i međusobna povezanost događanja na unutrašnjoj političkoj sceni Srbije i uticaj spoljnih faktora na sve složeniji problem državnog pitanja.

Slobodan Samardžić iznosi niz argumenata u prilog specifičnosti pozicije Srbije u odnosu na procese tranzicije i evropskih integracija svih zemalja srednje i jugoistočne Evrope: od promene tri državna uređenja, nelegitimne samoproklamovane nezavisnosti Kosova i Metohije do ekstremnog i neproračunljivog uslova saradnje sa Haškim tribunalom pitanje srpskih evropskih integracija pojavljuje se kao izuzetno kompleksno i višeslojno. U tom smislu, osnovna teza autora u Gradnji i razgradnji države je da „državno pitanje Srbije nije dovršeno i da će taj opšti problem još zadugo determinisati celokupni javni život Srbije“1, te da ni Evropska Unija Srbiju neće uzimati ozbiljno sve dok Srbija ne reši svoje državno pitanje.

Ovaj problem, međutim, ne može se ni razumeti ukoliko se, kako autor ubedljivo argumentiše, ne sagleda u kontekstu savremene „panevropske eshatologije“ u kojoj se „bez reda mešaju elementi realnosti i utopije“, i u kojoj nedostaje refleksija o činjenici da je nešto poput „evropskog identiteta“ još uvek više fikcija nego stvarnost baš kao i funkcionalna jedinstvena spoljna politika EU. Drugi aspekt stvari počiva na činjenici da poseban režim kojem je Srbija izložena proizilazi iz spoljnopolitičke strategije SAD a ne EU, koji je i u slučaju Crne Gore a zatim i Kosova rezultirao u stvaranju kvazidržavnih provizorijuma -dok se u oba slučaja EU pojavila kao neposredni izvršilac ovih projekata. U tom smislu, autor ukazuje na problematičnost vezivanja celokupne državne strategije i državnog pitanja za Evropsku Uniju, naročito kada strateško-politički razlozi odnose prevagu nad ekonomskim, u čudnoj računici, obzirom da se politika EU prema Srbiji negativno odrazila upravo na njene odlučujuće državne interese. „Evropska Unija je prionula krajnje makijavelističkom sredstvu ubeđivanja: ona je Srbiju stavila pred alternativu – ili Evropska Unija ili Kosovo. Uistinu, bilo koji vid opredeljivanja Srbije u ovakvoj alternativi nije joj garantovao niti jedan (siguran put ka Uniji) niti drugi (očuvanje Kosova) mogući dobitak. To je bila alternativa u kojoj je opredeljenje davalo samo izglede, a ne siguran dobitak, da se nešto dobije.“2

Druga važna tema Gradnje i razgradnje države, koja zapravo predstavlja podtemu istog problema izraženu na unutrašnjem političkom planu, odnosi se na tezu autora da odlučnu razliku uređenog političkog sistema od onog koji to nije čine institucionalni okviri i pravila javnog delovanja, tezu koja proističe iz teorijskog uvida o ulozi načina u politici i mesta u kojem se ono „kako“ pojavljuje kao izvornije od onog „šta“. To je upravo stvar legitimnosti političkog sistema i nužnog (ali još uvek ne i dovoljnog) uslova državničkog delanja. U ovom kontekstu autor analizira „prosvećeni reformizam“ tj. zalaganje za upravljanje stručnjaka i eksperata kao svojevrsni politički vakum koji stvara privid nepolitičnosti njihovog angažmana. „Po svemu sudeći, sistem koji polazi od ideologije „prosvećenog reformizma“ napreduje kao poretku prosvećenog apsolutizma.“3

Kroz analizu pomenutih motiva Slobodan Samardžić obrazlaže stav da je jačanje države i stvarne demokratije preduslov svih reformi, te da je tek uspostavljanjem normativnog, institucionalnog i bezbednosnog poretka Srbije – koje imenuje kao „stanje duhova“, „stanje ustanova“ i „stanje naroda“ – moguće očekivati postavljanje temelja za političku stabilnost i budućnost države. U pogledu odnosa države i javnosti - koja utemeljuje normativni okvir - autor analizira fenomen „heteronomne elite“, kao kvazi-elite čija delatnost se svodi na puki mimesis onog što se često pogrešno smatra „svetskim“. Istovremeno, delovanju ove kvazi-elite u najvećoj meri nedostaje upravo veza sa autentičnim kulturnim institucijama savremenih država - u istom smislu u kojem je ona zapravo i proizvedena da bi po svaku cenu bila contra svakoj nacionalnoj kulturi. A upravo javnost ima bitnu ulogu u isticanju osobenosti jedne zemlje, za razliku od političkih, pravnih i ekonomskih aspekata koji su u najvećoj meri konstituisani na načelima univerzalnosti. Štaviše, autor zaključuje da je, po svemu sudeći, „politička javnost, za razliku od vladavine prava, isključivo kategorija nacionalne države. Najbolji test za ovo je Evropska unija, koja se već decenijama razvija kao uzorni sistem vladavine prava, ali se suočava sa neprelaznim preprekama u tegobnom procesu konstituisanja nadnacionalne evropske javnosti.“4

Kada je reč o analizi konkretnih političkih pitanja, razmatrajući predlog Osnovnog zakona AP Vojvodine iz 2003 godine, Slobodan Samardžić anticipirao je pravac u kojem će se – iznova uz prisustvo heteronomne elite – državno pitanje Srbije postaviti na nov način. Raspravljajući, naime, o prvobitnom predlogu još pre pet godina, autor je ispravno prepoznao i artikulisao ne samo tendencije političkih kretanja već i osnovne momente koji su upravo u 2007 godini prisutni u najnovijem Statutu AP Vojvodine, poput definisanja Vojvodine kao „evropske regije“ (protivno Ustavu Republike Srbije) i radikalizovanju koncepta manjinskih zajednica pod obrazloženjem da je reč o „evropskim“ i „demokratskim“ rešenjima koja ni na koji način ne vode federalizaciji.

U ovom slučaju, upravo kao i u slučaju statusa Kosova i Metohije (pitanje kojem je posvećen četvrti i peti deo Gradnje i razgradnje države), Slobodan Samardžić uočava istu tendenciju da se politička pitanja postave i predstave kao tehnička, čime se direktno osporava da je reč o pitanjima opstanka Srbije kao države. Osim toga, kada je reč o Kosovu i Metohiji, autor napominje da je „mnogim činiocima svetske i evropske politike sasvim jasno da je nezavisnost Kosova najvažniji korak ka stvaranju velike Albanije, što predstavlja proces koji u potpunosti i trajno remeti ionako krhku državnu ravnotežu Balkana.“5

Sve ove i druge teme oko kojih se kreće političko-teorijska dinamika Gradnje i razgradnje države imaju za cilj da obrazlože uvid da osnovno pitanje Srbije danas jeste pitanje njene državnosti i u tom smislu upute na preispitivanje i refleksiju odnosa Srbije prema Evropi, ukazujući na suštinsku političku razliku između legalizma i pragmatizma. Ova razlika koju autor artikuliše na pravnom nivou, istovremeno se na obuhvatnijem nivou političke stvarnosti Srbije uspostavlja kao razlika principijelizma i pragmatizma, razlika koja se iznad svega ogleda u odnosu spram državnog pitanja i činjenice da državni stav po svom pojmu podrazumeva dosledno i principijelno političko delanje. Autor zaključuje razmatranje uvidom da je reč o samim temeljima političko-pravne racionalnosti u izvornom evropskom duhu, onim istim temeljima koje je Evropa kršeći sopstvene ugovore i međunarodno-pravne akte dovela u pitanje.