Klerikalizacija društva ili odjeci klirofobije?

U celokupnoj situaciji koja je odvijala oko smrti i sahrane patrijarha Pavla u javnosti smo više puta imali prilike da čujemo komentare da se posredi događa svojevrsna klerikalizacija društva, te da Crkva ima mnogo veći uticaj na društveno politička događanja u zemlji nego što bi to trebao da bude slučaj a što bitno narušava sekularni karakter naše zemlje.

Čuju se glasovi koji komentarišu sadašnju situaciju kao početak teokratije i nametanja crkvene vlasti političkom državnom vrhu. Imajući u vidu ovakve reakcije može se doći do zaključka da pojedinci koji postavljaju ovakva pitanja olako prelaze preko istorijskog značaja kojeg SPC ima za naše društvo ali i svojevrsne istorijske golgote koju je SPC vekovima preživljavala kako bi danas dobila zasluženo mesto kojoj joj bez sumnje i pripada.

Još od vremena nakon Velike seobe Srba sredinom sedamnaestog veka kada se Srpskom crkvom upravljalo iz dva centra – Sremskih Karlovaca za srpski narod u Ugarskom carstvu i Peći koja je imalo jurisdikciju nad Srbima u Otomanskom carstvu, Crkva je prolazila kroz velika iskušenja pod ropstvom islama i turskih paša. Turska vlast se cezaropapistički odnosila prema Crkvi, ne prezajući da ukloni sve nepodobne faktore kao što je to i bio slučaj sa mitropolitom Metodijem, s početka 19. veka. Nažalost, ni sa počecima srpske nezavisnosti i oslobođenja od turskoga zuluma Crkva nije dobila mnogo srećniju ulogu u društvu, budući da ju je i nova srpska vlast stavljala u podređeni položaj.

Setimo se samo tadašnjeg mitropolita beogradskog i episkopa šabačkog Melentija Nikšića koji je uklonjen po nalogu Kneza Miloša, zatim sramne ostavke mitropolita Petra, koji je to učinio nakon ucene i pritiska Skupštine. Šta reći o sramnom zakonu kojeg je Skupština donela krajem 1882. godine u kojem je određeno da mitropolita većinom biraju svetovna lica, kada je država nedugo nakon toga smenila „neposlušne episkope“ i na njihovo mesto dovela druge. Paradoksalno je to što je po ustavnom uređenju SPC bila tada državna crkva. Nije mnogo drugačije bilo ni početkom dvadesetog veka kada je vlast direktno uticala na izbor patrijarha, to jest, Varnave Rosića i nekoliko godina kasnije Gavrila Dožića. Takav tretman državnog vrha prema Crkvi bio je represivan i cezaropapistički u jednom konstantnom procesu etatizacije crkve. “Krvava litija” ostaće jedan od simbola takvih odnosa.

O golgoti koju je SPC prolazila za vreme drugog svetskog rata dovoljno govore činjenice da su sve eparhije koje su se našle na teritoriji NDH ostale bez svojih arhijereja, a bilo ih je ukupno devet, a preko 170 pravoslavnih sveštenih lica je mučki ubijeno. Gotovo isto toliko crkava i manastira je porušeno, oštećeno i onesposobljeno za vršenje bogosluženja. U periodu nakon drugog svetskog rata pa sve do pada jednopartijskog komunističkog sistema, Crkva je bila pod konstantnim terorom vlasti. Tokom prvih dvadeset godina komunizma četvrtina klira je bilo optuženo po raznim osnovama a zakonima o agrarnoj reformi i nacionalizaciji samo oduzeto joj je oko 70.000 hektara zemlje i 1180 crkvenih zgrada.

Nekoliko istorijskih činjenica koje sam izneo nisu ni mali deo onoga što je SPC doživljavala za vreme novije srpske istorije. Danas, SPC ima mesto koje joj po istorijskom kontinuitetu i kredibilitetu bez sumnje i pripada. Sasvim je jasno da Crkva duboko ukorenjena u istoriju i utkana u dušu srpskoga naroda imala ključan uticaj na kreiranje njegovog identiteta. Ova veza je neraskidiva, poput duše i tela.

Pojedinim glasovima koji dolaze iz neoliberalnog miljea - a koji već duže vreme pokušavaju da ubede javnost da se u Srbiji od početka oktobarskih promena događa klerikalizacija društva - treba da bude sasvim jasno da je u pitanju proces revitalizacije religioznosti i duhovne svesti našeg naroda. Jačanje kredibiliteta SPC u društvu je prirodna posledica toga kao i demokratizacije društva i ustavom i zakonom garantovanih sloboda. Svakako da to ne treba apriori da podrazumeva mešanje Crkve u državne poslove, na koncu to i ne sme biti slučaj. Teokratija se kroz istoriju pokazala jednako pogubnom kao i drugi totalitarni sistemi. Naprotiv, odvojenost crkve od države treba biti očuvana ali isto tako i prava crkava i verskih zajednica da slobodno razvijaju svoju socijalnu i duhovnu delatnost, ali i da iskoriste mogućnost da se (crkve) nesmetano prilagode izazovima na koje ih upućuje savremeno društvo i da, na kraju krajeva, postanu partner društvu.

Ne treba dakle da čudi što pojedini političari daju veći značaj crkvi nego što je to ranije bio slučaj. Analogno sa procesom revitalizacije otpočeo je proces u okviru kojeg će vernici biti sve više uključeni u politički život. Formiranje demohrišćanskog bloka kao respektabilnog političkog faktora samo je pitanje vremena. Osnovna politička polarizacija u Evropskoj uniji jeste upravo između desnog bloka koji je okupljen oko hrišćanskih demokrata i levog kojeg sačinjavaju socijaldemokrate.

Važno je podsetiti na činjenicu da po sadašnjem zakonu o crkvama i verskim zajednicama nema državne religije dok je u nekim evropskim zemljama postoje zvanične državne crkve.

Uzmimo, na primer, Veliku Britaniju, u kojoj englesku kraljicu kruniše niko drugi do biskup od Kanterberija, vrhovni sveštenik Crkve Engleske, to jest, Anglikanaca. Mnoge druge evropske zemlje imaju državnu religiju, npr. Kipar i Grčka u kojoj je Pravoslavna crkva i državna crkva. U Finskoj, Finska pravoslavna crkva i Evangelička crkva imaju posebne odnose sa državom. U Danskoj i Norveškoj luterani također imaju status državne crkve. Možemo li onda zaključiti da je zemlje Evropske unije duboko zahvatila klerikalizacija? Svakako da ne.

Zaključci o kleriralizaciji našeg društva mogu se okarakterisati kao preterani i, rekao bih, kao subjektivno mišljenje onih pojedinaca koji bi religiji dali istu definiciju i ulogu kao što joj je svojevremeno davao i Karl Marks – jer neretko odišu klirofobičnim i uvredljivim tonalitetom. Suprotstavljene strane mogu naći uzajamno razumevanje i poštovanje isključivo kroz politiku dijaloga koji treba da bude afirmativan i plodonosan. Srpsku pravoslavnu crkvu i druge crkve i verske zajednice ne treba posmatrati kao pretnju sekularnom karakteru države već kao potencijalnog partnera u rešavanju raznih socijalnih pitanja, upravo kao što je to slučaj u raznim zemljama Evropske unije.

Autor je magistar antropoloških nauka i predavač na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu