Drevni grad Alepo – razaranje kulturne baštine od neprocenjivog značaja

Građanski rat u Siriji, koji je proistekao iz serije demonstracija iniciranih sredinom marta 2011. godine u okviru tzv. Arapskog proleća, izuzev što je do sada prouzrokovao smrt preko 100.000 ljudi, značajno je ugrozio i neprocenjivu kulturnu baštinu koja je locirana na čitavoj teritoriji ove zemlje. Očajnički apeli Uneska da se sukobi izmeste sa prostora na kome se nalazi spomenička baština, kao i reagovanja velikog broja stručnjaka koji ukazuju na enormnu devastaciju brojnih spomenika kao i čitavih lokaliteta, za sada očekivano nisu imali nikakvih rezultata. Iako Unesko pokušava da prati situaciju, redovno ažurirajući listu ugroženih spomenika i lokacija, prave razmere devastacije kulturne baštine biće moguće sagledati tek nakon okončanja oružanih sukoba čiji se kraj ni približno ne nazire. U tom kontekstu stanje u Siriji se u delu stručnih krugova upoređuje sa katastrofalnim razaranjem koje je pretrpela kulturna baština na prostoru Iraka pre deset godina, kao i u godinama nakon okončanja američke vojne agresije, tj. nakon rušenja režima Sadama Huseina. Podsetimo se da je prilikom ulaska američkih trupa u Bagdad, opljačkan jedan od najznačajnijih svetskih muzeja - “Nacionalni muzej Iraka”, u kome se inače nalaze neprocenjivi arheološki eksponati sa prostora Mesopotamije. Takođe, u mesecima nakon okončanja američke invazije na Irak, brojni značajni arheološki lokaliteti bili su izloženi permanentnoj pljački, dok je drevni grad Vavilon pretrpeo značajna oštećenja od strane oklopne mehanizacije američkih trupa stacioniranih u njegovoj blizini.

Strahovi stručnjaka da bi se slična situacija mogla ponoviti i u Siriji, više su nego opravdani. Kako bi skrenuo pažnju na serioznost situacije, komitet za svetsku kulturnu baštinu UNESKA je na svom redovnom 37. zasedanju u Pnom Penu 20. juna 2013. godine odlučio da svih šest lokacija koje predstavljaju deo svetske kulturne baštine na prostoru Sirijske Arapske Republike, stavi na listu ugrožene svetske baštine, navodeći pri tome da su u toj zemlji “ugroženi spomenici ljudske civilizacije”. Ugrožene lokacije su: drevni grad Alepo, istorijsko jezgro Damaska, arheološki lokaliteti Palmira i Bosra, lokacije drevnih sela lociranih na severu Sirije, kao i srednjovekovna krstaška fortifikacija Crac des Chevaliers. Prema izveštajima Uneska, do sada je na prostoru Sirije oštećeno nekoliko spomenika koji se nalaze na listi svetske kulturne baštine, poput nekoliko objekata na prostoru istorijskog jezgra Alepa koji je pretrpeo enorman stepen razaranja, antičkog grada Palmire, kao i najreprezentativnijeg očuvanog krstaškog utvrđenja i dvorca Crac des Chevaliers, koji je najpre opljačkan a tokom prošlog meseca i oštećen. Pored navedenih, oštećenja su pretrpela i desetina drugih spomenika na čitavom prostoru Sirije, od kojih su pojedini u potpunosti uništeni poput hamama u gradu Homs, koji je sagrađen u XIII veku tokom vladavine Mameluka.

Najupečatljiviji “simbol” razaranja kulturne baštine na prostoru Sirije predstavlja primer drevnog grada Alepa (Aleppo). Grad Alepo, odnosno drevna Khalpa (Halab), sa svojim fantastičnim istorijskim jezgrom u čijem središtu se nalazi fascinantna citadela, inače jedna od najvećih i najznačajnijih srednjovekovnih fortifikacija, od intenziviranja sukoba u ovom gradu krajem jula 2012. godine pretrpeo je ogroman stepen devastacije. Tako je tokom sukoba između vladinih snaga i pubunjenika 24. aprila 2013. godine u potpunosti uništen minaret tzv. Velike džamije u Alepu, koja inače predstavlja jedan od najznačajnijih istorijskih spomenika u tom gradu čije je kompletno istorijsko jezgro proglašeno delom svetske kulturne baštine i pod zaštitom je Uneska od 1986. godine. Potpuno razaranje jedinstvenog minareta raritetnog arhitektonskog značaja sagrađenog 1090. godine tokom vladavine dinastije Seldžuka, koji je inače bio najstariji sačuvani deo tzv. Velike džamije (Jāmi‘ Halab al-Kabīr), odnosno DŽamije Omejada (Jāmi‘ Bani Umayah Bi-Halab), predstavlja kulminaciju dosadašnjeg uništavanja istorijskog jezgra grada koji u arhitektonskom, a posebno arheološkom smislu, predstavlja jednu od najznačajnijih lokacija na svetu.

Velika džamija, koja je pretrpela značajna oštećenja i pre rušenja minareta, inače predstavlja jedinstven arhitektonski sakralni spomenik od neprocenjivog značaja čija je gradnja počela početkom VIII veka, iako je njen izgled kakav je imala do intenziviranja sukoba, nastao u periodu između XII i XIV veka. Sam objekat ima takođe izuzetan religijski značaj, budući da se prema islamskoj tradiciji u njemu čuvaju posmrtni ostaci proroka Zaharije, oca Jovana Krstitelja, koji je poštovan i u okviru hrišćanske tradicije. Kompleks Velike džamije, koja se inače smatra “biserom islamske arhitekture” i koja pored džamije Omejada u Damasku predstavlja jedan od najznačajnijih spomenika ove vrste, u proteklih nekoliko meseci je pretrpeo značajna oštećenja pri čemu je ovaj izuzetan spomenik koji je "preživeo" nekoliko zemljotresa, kao i invaziju Mongola, danas praktično u značajnoj meri uništen. Nekoliko meseci ranije, odnosno krajem septembra 2012. godine, spaljen je značajan deo najveće pokrivene srednjovekovne pijace na svetu (Souq al-Madina). Ovaj kompleks natkrivenih uličica i ulica se sastojao od nekoliko hiljada radnji sa najrazličitijom robom koje su se protezale u dužini od nekoliko kilometara i izuzev što je predstavljao osobenu atrakciju Alepa budući da je u mnogome sačuvao autentičan izgled, imao je i neprocenjivi arhitekstonski značaj, s obzirom da je veliki broj objekata nastao u XIV veku.

Inače, stari grad Alepo sa svojom citadelom i nekoliko desetina neprocenjivih istorijskih spomenika nastalih između XII i XVI veka na specifičan način predstavlja "muzej arhitekture na otvorenom". Takođe, lokacija na kojoj se prostire njegovo istorijsko jezgro predstavlja jedan od najznačajnijih arheoloških lokaliteta na svetu, budući da se kontinuitet naseljavanja može pratiti od petog milenijuma p.n.e. Alepo je predstavljao jedan od najznačajnijih urbanih centara starog Istoka još tokom bronzanog doba u drugom milenijumu stare ere. Tako je u periodu otprilike pre 4400 i 4300 godina, odnosno tokom XXIV i XXIII veka stare ere, Alepo bio jedan od najznačajnijih trgovačkih centara, kao i političko središte značajnog kraljevstva Armani (Armu, Arman) koje se prostiralo na teritoriji severne Sirije i koje su uništili vladari Akadskog carstva, Sargon Veliki ili Naram Sin. Inače ovo kraljevstvo je održavalo intenzivne trgovačke veze sa drevnim gradom Eblom (Tell Mardikh) koji je nastao oko 3000. godine stare ere i čiji se ostaci nalaze oko 55 km udaljeni od Alepa. Sudeći po sadržaju nekih od 17000 glinenih pločica ispisanih klinastim pismom koje su pronađene u sklobu arhive otkrivene prilikom iskopavanja Eble 1975. godine, trgovački kontakti između kraljevstva Armu čiji je centar ubifikovan na lokaciji na kojoj se nalazi Alepo i Eble su bili prilično intenzivni.

Alepo je zapravo tokom čitave svoje prošlosti predstavljao izuzetno razvijen urbani, administrativni i trgovački centar, te samim tim lokacija na kojoj se danas nalazi istorijsko jezgro sa objektima koji većinom datiraju iz srednjeg veka, obiluje arheološkim nalazima iz daleko starijih perioda. Tokom prošlosti na lokaciji na kojoj se nalazi stari grad smenjivali su se mnogi politički entiteti i narodi poput: Kraljevstva Armu, Akadskog carstva, Hatita, Amoritske države Jamhad čije se središte nalazilo upravo u Halabu, odnosno Alepu, zatim Hetita, države Mitani, Asiraca, Haldejaca, a jedno vreme se Alepo nalazio i u sastavu Egipatskog Novog carstva. Gradom su kasnije vladali Persijanci, nalazio u sastavu carstva Aleksandra Makedonskog, kao i u sastavu carstva Seleukida, predstavljao je sastavni deo kraljevstva Velike Jermenije, zatim Rimske Republike i Rimskog carstva, Vizantije, Sasanidske Persije, bio je u sastavu različitih kalifata (Rašidun, Omejadi, Abasidi itd). Gradom su takođe tokom srednjeg veka vladali Seldžuci, Mameluci, Osmanlije i drugi. Iako su arheološka istraživanja na ovoj lokaciji značajno limitirana budući da se savremena gradska aglomeracija prostire na mestu drevnog Alepa, ipak je konstatovan veliki broj izuzetnih arheoloških nalaza koji svedoče o nemerljivom značaju ove jedinstvene lokacije kojoj trenutno preti potpuna destrukcija. Izuzev prethodno navedenih, značajno su oštećeni i mnogi drugi spomenici koji potiču iz perioda između XII i XVI veka.

Bez tendencije da se ovom prilikom ulazi u bilo kakvu analizu kompleksnog političkog i društvenog konteksta sukoba u Siriji, treba istaći da podržavanje pobunjenika od strane SAD, nekih zapadnoevropskih zemalja, kao i islamističkog režima Saudijske Arabije, konsekventno doprinosi intenziviranju sukoba iz kojih između ostalog proističe i enorman stepen ugroženosti kao i razaranje neprocenjive kulturne baštine civilizacijskog značaja. Svakako, i na primeru Sirije se zapravo uočava glavna karakteristika toliko medijski i tendencionalno pozitivno predstavljanog Arapskog proleća, koja predstavlja rušenje totalitarnih, ali sekularnih i relativno tolerantnih režima i njihovu zamenu sa različitim formama islamističkih oblika vladavine, što se uostalom jasno uočava u Libiji, Egiptu a u izvesnoj meri i u Tunisu. Uostalom, na prostorima koje kontrolišu pobunjenici u Siriji, prisutno je uvođenje diskriminativnih zakona svojstvenih različitim formama islamskog fundamentalizma. Građanski rat koji se zahvaljujući podršci Saudijske Arabije, SAD-a i pojedinih zapadnoevropskih država rasplamsao u Siriji, s vremenom je dobio i karakteristike verskog i sektaškog sukoba, budući da nasuprot pobunjenicima koji su većinom ekstremni suniti, Asadov režim podržava većinom sekularno orijentisano sunitsko stanovništvo, hrišćani i alaviti. Ekstremne grupacije sunita, iz kojih se regrutuje većina pobunjenika, ujedno otvoreno propagiraju mržnju prema drugim konfesijama u Siriji i to prvenstveno prema alavitima kojima pripada i predsednik Bašar al Asad.

Uzimajući u obzir čitav niz raspoloživih konstelacija može se pretpostaviti da bi u slučaju pada Asadovog režima, manjinski alaviti koji čine oko 12 procenata populacije, kao i ostale konfesionalne zajednice na prostoru Sirije, bile izložene teroru ekstremnog dela sunitske većine. Sirija inače predstavlja državu sa najvišim stepenom multikonfesionalnosti u regionu, pri čemu se Alepo pre otpočinjanja građanskog rata isticao kao primer grada u kome zajednički žive različite etničke i religijske zajednice.

Bez obzira na konfuznu situaciju, odnosno na međusobna optuživanja za razaranje kulturne baštine između pobunjenika i snaga regularne sirijske vojske, kao i između različitih konfesionalnih grupa (sunita sa jedne i alavita i šita sa druge strane), nesumnjivo je da je u Siriji u toku intenzivno uništavanje nekih od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika koji će, ukoliko se ovakva situacija nastavi, biti zauvek izgubljeni.

Autor je arheolog i socio-kulturni antropolog