75 godina života i 50 godina istraživačkog rada profesora Jovana B. Dušanića

Nedavno je (7. jul) profesor Jovan B. Dušanić napunio 75 godina života i tim povodom je banjalučki izdavač SKPD „Prosvjeta“ objaviodvotomu knjigu (Profesoru u čast – Jovan B. Dušanić,75 godina života i 50 godina istraživačkog rada) u kojoj su tekstovi drugih autora (izlaganja sa okruglih stolova, recenzije, osvrti, promocije, prikazi, polemike…) ranije publikovani, a sada sakupljeni i objavljeni u dva toma. U prvom tomu su tekstovi 35 autora koji su pisali o ekonomskim, a u drugom 22 autora koji su raspravljali o radovima iz naučne publicistike Jovana B. Dušanića.

Knjigu su pripremili i predgovor napisali profesorovi bivši studenti kojima je on predavao krajem 70-ih i početkom 80-ih godina HH veka – Stanko Stanić, Rajko Tomaš i Mladen Ivanić. Bili su to najbolji studenti prvih generacija koji su završili Ekonomski fakultet u Banjaluci i na njemu ostali kao asistenti, a kasnije postali i jedni od najuglednijih profesora u poluvekovnoj istoriji ovog fakulteta. Stanko Stanić je magistrirao na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu i doktorirao na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu, a Rajko Tomaš i Mladen Ivanić su to učinili na Ekonomskom fakultetu u Beogradu.

Pored univerzitetskog profesorskog posla koji su obavljali (Stanko Stanić –Ekonomsko-matematički modeli iEkonometrija, Rajko Tomaš – Mikroekonomija, Makroekonomija otvorene privrede, Ekonomska analiza i Ekonomija javnog sektora, a Mladen Ivanić – Politička ekonomija i Ekonomske doktrine) svaki od njih je postigao vrhunske rezultate i u drugim domenima – Stanko Stanić u menadžerskim univerzitetskim poslovima, Rajko Tomaš u naučnim istraživanjima, a Mladen Ivanić na društveno-političkom polju.

Stanko Stanić je funkciju dekana Ekonomskog fakulteta obavljao 12 godina (od 1998. do 2006, te od 2016. do 2020), a rektor Univerziteta bio je celu deceniju (od 2006. do 2016). Rajko Tomaš izabran je 2015. za dopisnog, a 2021. godine za redovnog člana Akademije nauka i umetnosti Republike Srpske. Mladen Ivanić je u ranoj mladosti tri godine (1988-1991) bio član Predsjedništva Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, a 1999. godine osnovao je Partiju demokratskog progresa i bio prvi predsednik (posle toga od 2015. godine je njen počasni predsednik). Bio je predsednik Vlade Republike Srpske (2001-2003), ministar inostranih poslova u Savjetu ministara Bosne i Hercegovine (2003-2007), posle toga (u dva mandata) srpski delegat u Domu naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, a zatim je 2014. godine izabran za srpskog člana Predsjedništva Bosne i Hercegovine.

REČ PRIREĐIVAČA

Živimo u vremenu kada se ekonomska nauka svodi na traganje za načinima povećanja bogatstva, što, na prvi pogled, u uslovima brzog rasta ljudske populacije, može djelovati izuzetno humana misija. Međutim, kada se detaljnije sagleda struktura onoga što je predmet i što je rezultat moderne ekonomske nauke, nije teško uočiti da se ona bavi traganjem za načinom povećanja bogatstva vlasnika kapitala, odnosno, traži način da u datim uslovima bogati postanu još bogatijim. Istina, ako su bogati još bogatiji, i mrvice sa njihovog stola su mnogobrojnije i veće. Napuštajući svoje filozofsko ishodište po kome ekonomija uspostavlja pravila korišćenja ograničenih resursa kako bi ljudi bolje živjeli, moderna ekonomska misao svoju misiju ograničila je uglavnom na uvećanje kapitala i bogatstva njegovih vlasnika. Iako ograničenost raspoloživih resursa određuje dimenzije ekonomske prinude, produbljivanje jaza između bogatih i siromašnih u svijetu, ali i u strukturi stanovništva velikog broja zemalja, ne može se pravdati ekonomskom prinudom. Takođe, ako i robnu proizvodnju prihvatimo kao nužnost zbog ograničenosti resursa, time se ne može pravdati da su mnoge stvari, kao što je istina, pravda, moral, dostojanstvo i slično, u modernom svijetu postale roba. Zavodljiva vjera generacija ekonomista da su dali doprinos razvoju ekonomije ako su povećavali bogatstvo bogatih lako se može dovesti u sumnju samo ako se isti problem pogleda sa aspekta siromašnih. Zloupotrebljavajući slobodu tržišta, ali i ekonomske probleme siromašnih, neoliberalna ideologija širila je podaništvo cijelom planetom. Ljudi su počeli prihvatati da je pravedno ako su jedni siromašni, a drugi bogati, jer je to posljedica njihovih sposobnosti. Na drugoj strani, u isto vrijeme, putem ekonomske, a često i političke i vojne moći, širom svijeta preraspodjeljivano je bogatstvo u korist najbogatijih.

Baveći se ekonomijom tokom našeg radnog vijeka, izlagani smo iskušenjima da postanemo podanici neoliberalnog globalizma. Istina, nisu svi uticaji neoliberalizma i globalizacije negativni. U proteklih 50-tak godina, u dobu zgusnute istorije, teško se bilo oduprijeti iskušenjima liberalnih doktrina i, u okruženju nagomilanih ekonomskih problema, izbjeći kompromise sa njima. Jedan od rijetkih naših učitelja i ljudi koji su nam služili za primjer, prof. dr Jovan B. Dušanić, bio je dosljedan u sumnji da će neoliberalizam i globalizacija trajno usrećiti čovječanstvo. Njegovo polazište da ekonomija mora imati i moralnu stranu, te njegove kritike tendencija u ekonomskoj nauci u svijetu i kod nas, stalno su nas „trijeznili“ od opijuma neoliberalne ideologije. Poučnost njegovog pristupa nije se iscrpljivala samo u domenu ekonomije, nego mnogo šire, kao svojevrsna životna filozofija koja te podstiče da se boriš za svoje ideje, ali da, pri tome, poštuješ drugog, njegova uvjerenja, osjećanja i pripadnost i, što je izuzetno važno, da uvijek zadržiš osjećaj pripadnosti svome rodu i domovini. U njegovom slučaju, tu bi se moglo dodati i zavičaju.

U znak poštovanja prema dostojanstvenom stvaraocu i zahvalnosti za sve dobre primjere istrajnosti kojima je uticao i na naše ljudsko i profesionalno sazrijevanje, odlučili smo se da pod naslovom „Profesoru u čast“ priredimo tekstove drugih autora koji su pisali o radovima profesora Jovana B. Dušanića. Naš cilj nije da se javnost samo upozna sa tim tekstovima, nego, prije svega, da njima ilustrujemo poglede drugih na profesionalne i moralne vrijednosti prof. dr Jovana B. Dušanića koji je, prolazeći teška iskušenja i izazove, očuvao svoje ljudsko i profesionalno dostojanstvo. Sa njegovim stavovima se može slagati ili ne slagati, njegove životne principe ili njegov odnos prema materijalnom i duhovnom možete prihvatiti ili odbaciti, ali u svakoj prilici impresivan je dostojanstven način i upornost sa kojima ih brani.

* * *

Profesor Jovan B. Dušanić u svom kontinuiranom, dugogodišnjem naučnom radu ostvario je zapažene rezultate u nekoliko oblasti ekonomske nauke i u domenu naučne publicistike. Do sada je u zemlji i inostranstvu objavio preko 40 knjiga (od kojih 32 iz ekonomije), od kojih su mnoge imale po više izdanja, te na stotine tekstova u časopisima i zbornicima radova sa domaćih i međunarodnih naučnih skupova. Iz oblasti ekonomije treba istaći: Ekonomija postmoderne (4 izdanja), Bećarska ekonomija (2 izdanja), te Dolarska alhemija i kazino ekonomija. Posle odlaska u penziju objavljuje knjige iz istorije užeg (Usorski kraj) i šireg (Republika Srpska i BiH) zavičaja. Među 10-ak ovih knjiga ističu se: Srbi Bosne i Hercegovine u XIX veku – borba za slobodu i ujedi­njenje (11 – jedanaest izdanja), Utemeljivači Republike Srpske – na prelazu iz XIX u XX vek (2 luksuzna izdanja), Stradanje u Drugom svet­skom ratu parohijana Stevana i Koste Dušanića, te Benjamin Kalaj – nekrunisani kralj Bosne.

Monetarna ekonomija i bankarstvo predstavljaju predmet njegovog naučnog interesovanja. U ovoj oblasti je završio poslijediplomske studije, odbranio magistarski rad i doktorsku disertaciju, te objavio radove koji su ga svrstali u red respektabilnih poznavalaca ove oblasti i omogućili mu izbor u najviša univerzitetska zvanja. Baveći se monetarnom ekonomijom, oblašću koja zahtijeva veliku moć apstrahovanja pojava i tendencija, te moć sintetizovanja ideja da bi se došlo do logičnog zaključka, Jovan B. Dušanić je izgradio specifičan osjećaj za analizu društvenih pojava, prefinjen metod kritičkog rasuđivanjima o tendencijama ekonomskih odnosa i sistem racionalnog zaključivanja o rezultatima i posljedicama. Time je postavio vlastitu platformu u izboru tema, metoda i predmeta istraživanja. Polazeći od nje, ostvario je zapažen opus naučnih i stručnih radova koji su postali nezaobilazni u istraživanju, posebno, tri oblasti:

- tranzicija postsocijalističkih zemalja;

- globalna ekonomska kriza i

- neoliberalizam kao vladajuća – mejnstrim – ekonomska teorija.

U nastavku ovog predgovora nastojaćemo obrazložiti specifičnost profesorovog pristupa analizi u ove tri tematske cjeline, jer smo mišljenja da je pristup Jovana B. Dušanića svim ovim pitanjima bitno različit od vladajućih (neoliberalnih) trendova u ekonomskoj nauci, koji od ekonomije pokušavaju da stvore egzaktnu nauku zasnovanu na pretpostavkama koje imaju malo čega zajedničkog sa realnim životom i gdje se insistira isključivo na sebičnim ličnim interesima. On smatra da se u novom konceptu ekonomije moraju uvažavati, pored ličnih, i opšti interesi, te da posebno treba insistira na moralnom pristupu kako bi se ekonomija vratila svojim moralnim osnovama, jer ona u svojoj suštini predstavlja prije moralnu nego egzaktnu nauku.

Profesor Dušanić je prvi, a godinama je bio i jedini kritičar ekonomske tranzicije u Srbiji. Svjetsku ekonomsku krizu iz 2008. godine objašnjava na jedan sasvim nov i orginalan način, te je najdosledniji naš kritičar neoliberalizma. On na veoma argumentovan i ubjedljiv način dokazuje da se teorijski korjeni neuspjeha tranzicije postsocijalističkih zemalja, ali i globalne krize nalaze u neoliberalizmu. Jovan B. Dušanić ne ostaje samo na kritici nego u svim svojim radovima, u isto vrijeme, dokazuje da alternative postoje, a predlagana konkretna rješenja uvijek su u funkciji borbe za opštedruštveni progres.

U korist njegovih pogleda, poslednjih godina, ide i najnovija istorijska praksa, zbog čega je profesor Dušanićvremenom pridobio veliki broj istomišljenika, obezbijedio uvažavanje svojih oponenata i postao uzor generacijama studenata i mladih istraživača.

* * *

Profesor Dušanić je prve godine tranzicije postsocijalističkih zemalja mogao da prati na primjeru Rusije. U Moskvi će (u koautorstvu sa suprugom Tatjanom) objaviti i jedan od prvih fakultetskih udžbenika iz ekonomije tranzicije (Эkonomikaperehodnogo perioda) na ruskom jeziku. Pored toga, u to vrijeme i u Srbiji objavljuje preko 70 radova i osvrta (u časopisima Finansije, Ekonomska politika, Poslovni krug…) posvećenih tranziciji u Rusiji. Ovim radovima želio je da čitaoce upozori na pogrešan tranzicioni model zasnovan na Vašingtonskom dogovoru, (Washingtonconsensus– razrađen od MMF-a, Svjetske banke, Ministarstva finansija SAD i USAID-a ) koji je imao katastrofalne posljedice u Rusiji 90-ih godina.

Po povratku u Srbiju, oštar je kritičar ekonomskog programa (Program radikalnih ekonomskih reformi u SR Jugoslaviji) koji je uradila grupa od 17 poznatih ekonomista tadašnje SRJ (na čelu sa prof. dr Ljubomirom Madžarom), a koji se bazirao na neoliberalnomVašingtonskom dogovoru. Ovaj program (poznatiji kao: program G-17) će zvanično kao svoj ekonomski program prihvatiti nove vlasti poslije 2000. godine. Umjesto da se posvete izgradnjiadekvatne institucionalne infrastrukture za tržišnu privredu, uspostavljanju vladavine prava i stvaranju optimalnihuslova za konkurenciju i dugoročno održiv dinamičan privredni rast, srpski reformatori su, po mišljenju Jovana B. Dušanića, akcenat pogrešno stavili na stabilizaciju, liberalizaciju i privatizaciju – koji čine osnovne elemente Vašingtonskog dogovora.

Stabilizacija se, uglavnom, svela na stabilan kurs dinara, tačnije politiku precijenjenog kursa domaće valute koja poskupljuje našu robu na inostranom tržištu i destimuliše izvoz, a podstiče uvoz pošto strana roba postaje jeftinija. U takvoj situaciji skoro da bilo kakav izvoz postaje nerentabilan, a uvoz ekonomski veoma atraktivan, što dovodi do rasta spoljnotrgovinskog deficita i gušenja domaće proizvodnje. Radikalna liberalizacija trgovinekoja je sprovedena doprinijela je dodatnom gušenju domaće proizvodnje pošto je prosječna uvozna carinska stopa svedena na jednocifrenu (u kratkom roku smanjene su na trećinu), a ukinuta su i gotovo sva vancarinska ograničenja. Stabilizacija i liberalizacija su doveli do gušenjem domaće proizvodnje i obaranja vrijednosti preduzeća koja, u uslovima masovne privatizacije, prelaze u ruke novih vlasnika po izuzetno niskim cijenama, pa su, dobrim dijelom, u pravu i oni koji govore o rasprodaji državne imovine. Pored toga, prihodi ostvareni prodajom preduzeća uglavnom se ne koriste za privredni razvoj nego za tekuću budžetsku potrošnju.

Ukazujući na pogrešnu teorijsku (neoliberalnu) osnovu ovog programa, profesor Dušanić izdvaja dvije osnovne njegove slabosti:

- radikalizam ekonomskih reformi i povlačenje države iz svih sfera ekonomskog života,

- zamjena cilja i sredstava u strategiji reformi.

Radikalnim ekonomskim reformama stvoren je sistemski vakum u kome su stare strukture upravljanja bile brzo razrušene, a nove u međuvremenu nisu stvorene, ili su stvorene u relativno kratkom vremenskom periodu u kome ne mogu suštinski da profunkcionišu. Ukoliko reformatori jednostavno brzo razruše stare strukture, norme i ograničenja kako bi smanjili uticaj države, ne uzimajući u obzir da proces stvaranja novih zahtijeva mnogo vremena, onda se novostvorene strukture i norme, po pravilu, pokazuju neefikasnijim. Stvaranje tržišnih struktura ne može da se izvrši preko noći, odnosno u relativno kratkom vremenskom periodu. To je dugotrajni proces i zbog toga nije mudro vršiti liberalizaciju i privatizaciju koje ne bi bile vremenski usklađene sa takvim procesima. U protivnom, prema profesoru Dušaniću, dobija se divlje tržište koje vodi kriminalizaciji ekonomskog života i može, u velikoj meri, usporiti kretanje privrede ka efikasnosti i rastu.

Drugi važan nedostatak jeste zamjena cilja i sredstava strategije reformisanja privrede koja vodi deformaciji same strategije i nedovoljnom shvatanju njenog dejstva na realnu ekonomiju. Stabilna finansijska situacija, niska inflacija, stabilan devizni kurs, privatizacija i liberalizacija privrede, samo su sredstva ekonomske strategije, a ne ciljevi sami po sebi. Jednostavno rečeno, finansijska stabilizacija, liberalizacija privrede i privatizacija treba da budu sredstva za ostvarenje ciljeva ekonomskih reformi. Međutim, oni su razmatrani kao pokazatelji uspjeha reformi, a ne kao pretpostavke za ostvarenje fundamentalnih ciljeva.

Teoretska razmatranja potkrjepljuju se i egzaktnim podacima o učincima ekonomskih tranzicija u Rusiji i Srbiji, a koji daju za pravo tvrdnji profesora Dušanića da ekonomska politika vođena na bazi takvog programa neminovno proizvodi deficite (budžetske, spoljnotrgovinske...) i državu vodi u dužničko ropstvo, a njene građane u siromaštvo i beznađe. Dušanić dolazi do zaključka da Vašingtonski dogovor, na osnovu koga su vršene reforme, u svojoj suštini predstavlja kodifikovani program ekonomskog neokolonijalizma, kojim jeSrbiju (kao i druge postsocijalističke zemlje) trebalo lišiti vlasništva nad resursima kojima raspolaže i dovesti je u takvu dužničku zavisnost (dužničko ropstvo) da bude bespogovorni poslušnik moćnih i bogatih, a ovaj prostor je tretiran, prije svega, kao izvor jeftine i obespravljene radne snage, te tržište za proizvode i bankarske usluge zapadnih zemalja. 

* * *

Profesor Dušanić globalnu ekonomsku krizu iz 2008. godine posmatra kao ozbiljnu sistemsku krizu, koja označava početak završnice jednog istorijski značajnog hegemonističkog ciklusa SAD, koji je svoj uspon započeo u drugoj polovini XIX vijeka, a trijumf dostigao sa završetkom dva svjetska rata u XX stoleću.  Svjetski ratovi nisu vođeni na teritoriji SAD, a u njima su glavni konkurenti privrede SAD doživjeli strahovita materijalna razaranja. Tokom Drugog svjetskog rata SAD su postale kreditor čitavom svijetu, koji im je svoje dugove otplaćivao zlatom, te se njihovom posjedu našlo 70 odsto svjetskih rezervi zlata.

SAD postaju hegemonistička sila na vojnom, političkom i ekonomskom polju i takvu poziciju odmah koriste za izgradnju poslijeratne arhitekture novog svjetskog ekonomskog poretka, u kome je američka nacionalna novčana jedinica, dolar, postao svjetski novac. Kada je ta odluka donijeta (1944. na konferenciji u Breton Vudsu), SAD su na sebe preuzele obavezu da garantuju konvertibilnost dolara u zlato (35 dolara za jednu uncu zlata). Ubrzo poslije toga (1971) SAD jednostranoukidaju konvertibilnost dolara za zlato.Papir je zamijeniozlato, tačnije dolar odštampan na papiru (bez realnogpokrića) i dalje je opstao kao svjetski novac jer su to SAD,zbog svoje ekonomske, političke i vojne moći, mogle da nametnu ostalima.

Takva pozicija dolara omogućiće SAD da uvoz realnih resursa (materijalnih dobara) iz drugih zemalja plaća dolarima koje same emituju.  Tako smo, kako konstatuje profesor Dušanić, došli u situaciju u kojoj se činilo da su SAD, napokon, uspjele da pronađu „čarobnu formulu“ za viševjekovne bezuspješne pokušaje alhemičara da stvore bogatstvo ni iz čega. Amerikanci su sada mogli jednostavnim štampanjem dolara da dolaze do ogromnih realnih materijalnih dobara iz cijeloga svijeta. Za to je samo trebalo obezbijediti tražnju za sve većom količinom dolara. SAD koriste svoju političku, vojnu i ekonomsku silu kako bi širile zonu korišćenja američkog dolara, prije svega, preko novih aktiva trgovanja. Kako je ukupna količina materijalnih aktiva ograničena, nastupa period intenzivnog stvaranja novih aktiva s kojima se trguje na finansijskim tržištima.

Od poslednje četvrtine prošlog stoljeća brzo se šire nove finansijske aktive – takozvani finansijski derivati ili izvedenehartije od vrijednosti (kao što su fjučersi, opcije, svop), čija se vrijednost izvodi (derivira) ne samo iz vrijednosti materijalnih (na primjer, sirovina – nafte, metala, žitaricai slično) nego i finansijskih aktiva. Sve više se gubi veza između realnihmaterijalnih aktiva i virtuelne trgovine na finansijskom tržištu koja špekulantima donosi ogroman profit i oni svoj rastući kapital ponovo ulažu na finansijska tržišta gdje je profitabilnost znatno veća nego u realnom sektoru ekonomije. Međutim, ulaganja u virtualnu ekonomiju nisu i ne mogu da budu motori rasta i ne obezbjeđuju stabilan i dugoročno održiv ekonomski rast jer se u njoj ne stvara nova nego isisava vrijednost iz realnog sektora.

Na špekulativnim operacijama, praktično „iz vazduha“, kako uočava profesor Dušanić, stvorena je masa finansijskih aktiva, koja je po vrijednosti nekoliko puta veća od ukupne vrijednosti realnog sektora ekonomije. Dok smo krajem devedesetih godina prošlog vijeka imali tržište finansijskih derivata od oko 80 milijardi dolara, ono je 2008. godine naraslo iznad 800.000 milijardi (porast od 10.000 puta). U isto vrijeme, ukupan svjetski bruto proizvod iznosio oko 65.000 milijardi dolara. Razlika između realne i virtuelne ekonomije se stalno povećavala i sve više naduvavala „balon“ i bilo je samo pitanje vremena kada će doći do njegovog pucanja, što će dovesti do ekonomske krize.

Do toga dolazi 2008. godine, a antikrizne mjere koje su preduzele najrazvijenije zemlje (prije svih SAD, odakle se kriza proširila na cio svijet) svode se na ogromno (nekoliko hiljada milijardi dolara) upumpavanje svježeg novca, što će imati „učinak sličan onome koji se postiže gašenjem požara benzinom“. Zbog toga se „balon“ ponovo naduvava što će dovesti do njegovog ponovnog pucanja i nove još ozbiljnije krize. To će, po riječima profesora Dušanića, ubrzati završnicu jednog istorijski značajnog hegemonističkog ciklusa SAD, odnosno postepenog pada imperije i globalne preraspodjele ekonomske moći od Zapada ka Istoku, odnosno od SAD ka Kini.

* * *

Profesor Dušanić je već decenijama oštar kritičar ekonomskog neoliberalizma koji je od 80-ih godina pa sve do globalne krize 2008. godine, bio neosporna, a poslednje decenije još uvijek vladajuća ekonomska teorija. Upravo na pitanju neoliberalizma najjasnije se ispoljila jedna od najvećih vrlina Jovana B. Dušanića kao ekonomskog teoretičara. Odlikuje ga kritičko i antidogmatsko mišljenje, dosljedno i kontinuirano dovođenje u pitanje trenutno vladajuće – mejnstrim – teorije, odnosno preispitivanje i onoga što se smatra neupitnim i neproblematičnim, te jasnost i odvažnost u izricanju sopstvenih stavova i spremnost da ih ubjedljivo brani i kada ostaje, ne samo u manjini nego i usamljen.

Pored mnogih zajedničkih osobina, razlika između klasičnogliberalizma i neoliberalizma ogleda se u tome što je liberalizam bio ideologija nacionalne buržoazije koja je bila donekle ukorjenjena u sopstvenom narodu, te nije mogla da bude potpuno indiferentna na socijalnu zaštitu sopstvenog naroda. S druge strane, neoliberalizam je ideologija transnacionalne buržoazija, koja nije ukorjenjena u socijalnim strukturama nacionalnih društava i formira posebno nadnacionalno društvo – svjetsku oligarhiju, koja insistira samo na ekonomskoj efikasnosti i indiferentna je na pravednost, dostojanstvo, socijalnu odgovornost i slično, uočava Dušanić. Neoliberalizam se zalaže za radikalnije ograničavanje uloge države (smanjenje državnih rashoda i aktivnog učešća države u privredi, kao i ograničavanje državnog regulisanja tržišta), te ignoriše bilo kakvu nacionalnu osobenost, socijalnu odgovornost, moral i etičke principe.

Savremena verzija liberalizma – neoliberalizam zasniva se na vrijednostima klasičnog liberalnog kapitalizma. I dalje se vjeruje u apsolutnu efikasnost nevidljive ruke tržišta, tj. samoregulišućeglaissez-faire tržišta, pošto toboženevidljiva ruka sve postavlja na svoje mjesto i dovodi do toga da svaki pojedinac, vodeći računa o svojim interesima, istovremeno doprinosi blagostanju za sve. Često se navodi tvrdnja Adama Smita kako hljeb dobijamo, ne blagodareći dobroti pekara, nego zahvaljujući njegovoj želji za zaradom, a naša sitost samo je uzgredan proizvod pekarove pohlepe. Zbog toga čovjek koji slijedi svoje lične interese, često na taj način bolje služi interesima društva, nego onaj koji svjesno nastoji da to čini. Tako se nevjerovatnom alhemijom niski motivi i loše ljudske osobine pretvaraju u vrline i koriste za postizanje visokih ciljeva i opšteg dobra.

Neoliberalizam polazi od pretpostavki da postoji slobodna konkurencija,da ekonomski subjekti raspolažu punim informacijama, da su usredsređeni na maksimiziranje sopstvene korisnosti i da donose racionalne odluke. Međutim, ekonomska realnost se bitno razlikuje od ovakvih, vještački formulisanih pretpostavki. Umjesto slobodne konkurencije u stvarnosti, po pravilu, imamo oligopole, ekonomski subjekti ne raspolažu punim informacijama i odluke donose, uglavnom, na bazi nepotpunih i asimetričnih informacija. Veoma je pojednostavljena i daleka od stvarnosti i pretpostavka po kojoj je čovjek isključivo usredsređen na maksimiziranje sopstvene korisnosti i da uvijek donosi apsolutno racionalne odluke. Međutim, čovek nije samo racionalno biće koji se rukovodi isključivo egoističnim ekonomskim interesima, nego u njegovom ponašanju veliku ulogu igraju i drugi motivi kao: ljubav, vjera, altruizam, pravednost, navike, običaji i slično.

Prema profesoru Dušaniću, problem savremene ekonomske nauke leži i u upornim nastojanjima da ona od društvene postane egzaktna nauka, to jest da bude postavljena na istim principima kao i matematika. Umjesto da se matematika koristi za rješavanje ekonomskih problema, mnogo je jednostavnijeekonomske pretpostavke vještački formulisati tako da omogućavaju matematičko rješenje. Polazeći od vještački formulisanih pretpostavki koje u realnosti ne postoje, umnogome se pojednostavljuje matematičko modeliranje i omogućava lakše dokazivanje unaprijed postavljene hipoteze, koji se proglašavaju ekonomskim aksiomima koje ne smijemo dovoditi u sumnju.S druge strane, tako dobijeni naučni dokazi koriste se za definisanje željene ekonomske politike.

* * *

Kada se govori o profesoru Dušaniću, neophodno je pohvaliti i njegov polemički duh i antidogmatski pristup. Poslije izbijanja globalne ekonomske krize i katastrofalnih rezultata prve decenije tranzicije u Srbiji, u Akademiji ekonomskih nauka (AEN) je prihvaćena rasprava o neoliberalizmu. Prva rasprava održana je 2011. godine, a narednih godina su održane još četiri rasprave (pored AEN, suorganizatori su bili Naučno društvo ekonomista Srbije i Ekonomski fakultet u Beogradu) na kojima je vođena rasprava između dva doktrinarno suprostavljena bloka – pristalica i protivnika (neo)liberalizma. Kako je napisao, predsjednik Akademije ekonomskih nauka, Ljubomir Madžar „ova konfrotacija je po svoj prilici najdublja i najdalekosežnija u kompleksu ekonomske misli u Srbiji“. U predgovoru za materijale sa jedne od rasprava on piše da je „ovo četvrti po redu zbornik sa rezultatima naučnih skupova koje je organizovala AEN na temu verovatno najveće naučne i političko-filozofske kontraverze našeg vremena – odnos između liberalnih i antiliberalnih opredelenja u institucionalnom uređenju privrede i temeljnim elementima organizacije svekolikog društvenog života“. Na kraju predgovora Ljubomir Madžar piše da će ovaj zbornik„ostati kao vrednosvedočanstvo o zastupljenosti ideja i normativnih opredelenja koja su na našim prostorima u datom vremenu preovladavala. Uvid u konfiguraciju ideja i normativnih koncepata uvek je istraživački zanimljiv i naučno relevantan. Pored ostalog i zato što ideje, koliko god da su u nekim (ne)prilikama skrajnute i marginalizovane, produkuju izvestan, pa makar bio i skroman, uticaj na realna kretanja. Oni koji ta kretanja žele da razumeju, moraće i taj složeni konglomerat da uzmu u obzir. A ovaj zbornik, kao i oni prethodni, moći će u tom pregnuću mnogo da doprinese i dobro da posluži“.

Na ovim raspravama ova dva konfrontirana doktrinarna bloka predvodili su Ljubomir Madžar i Jovan B. Dušanić, velike erudite i vrsni polemičari. Među njima je vođena izrazito žustra i beskompromisna borba mišljenja, ali su uprkos tome zadržali akademski nivo polemike, te međusobno uvažavanje. Kao ilustracija tome, mogu da posluže posvete na knjigama Ljubomira Madžara koje je poklonio Jovanu B. Dušaniću: „Svom političkom neistomišljeniku, ideološkom oponentu i trajnom polemičaru Jovanu Dušaniću – čoveku u vezi sa kojim se ljudska ravan jasno odvojila od polemičke i koji me je toliko puta uverio u iskreno prijateljstvoi čojstvo visoko dignuto iznad naših profesionalnih razmirica.“ Ljubo Madžar(knjiga: Moj obračun sa njima). Na knjizi Liberali i oni drugi – alternativa koja to nije je sledeća posveta: „Dragom Jovi Dušaniću koji mi se uvek doimao kao personifikacija ljudskosti i čestitosti. Ni u najvećem žaru polemike nisam mogao da ne budem fasciniran njegovim blistavim stilom i raskošnom leksikom. U tebi se, Jovo, prepoznaje kraj koji je dao neke od naših najboljih pisaca.“ Ljubo Madžar

Ove dvije posvete na knjigama koje je napisao profesor Madžar, čovjek kojeg zbog posvećenosti ekonomskoj nauci jednako, u moralnom i akademskom smislu, cijene i sljedbenici ali i oponenti, govore mnogo više od kurtoaznog kolegijalnog obraćanja o Jovanu B. Dušaniću, njegovom ugledu u stručnoj javnosti, moralnim vrlinama i značaju ideja koje zastupa.

* * *

U prethodnim obrazloženjima uglavnom smo se oslanjali na radove profesora Dušanića iz oblasti ekonomije što je i razumljivo s obzirom na našu profesionalnu orjentaciju. Međutim, to ne znači da su njegovi radovi iz naučne publicistike manje vrijedni ili metodološki nedorečeni. Naprotiv, profesor Dušanić je svojim radovima o gotovo zaboravljenim ili nedovoljno istraženim istorijskim događajima i zanemarenoj istorijskoj građi pridobio veliku pažnju javnosti koja, uglavnom, blagonaklono gleda na njegov publicistički rad. Pri tome, profesor Dušanić priznaje da se ne bavi arhivskim istraživanjima niti primarnim istorijskim izvorima, ali se oslanja na provjerene istorijske činjenice kao polazište. To je put, kako primjećuje naš ugledni politolog Nenad Kecmanović, koji nalaze njegova djela „do savremeneproređene čitalačke publike i predstavljaju izuzetak po tiražu i broju ponovljenih izdanja. One su više od publicistike, ali ne manje od nauke, neka vrsta naučne publicistike, neretko bestseleri“ (Politika, 13. 05. 2025). Dušanićev metod naučne publicistike Nikola Marinković, ugledni književni kritičar, ocjenjuje kao „jasan, pristupačan i dokumentovan način“ izražavanja. Takođe, on posebno ističe vrlo važnu poruku publicističkih dijela profesora Dušanića „da prošlost nije završena priča“ jer „ona traje kroz institucije, kulturu i kolektivnu svest“. U publicističkim djelima profesor Dušanić naglašava postojanje procesa dugog trajanja čije je identifikovanje ključ razumijevanja savremenih društvenih tendencija. Govoreći o Dušanićevoj knjizi „Benjamin Kalaj – nekrunisani kralj Bosne“, možda je Marinković upravo dao najcjelovitiju poruku Dušanićevih publicističkih radova zaključujući da „ovo nije samo knjiga o istoriji. Ovo je i knjiga upozorenja, ali i poziv na istrajnost, pamćenje i razumevanje sopstvenih korena“.

Životni put profesora Dušanića naučio ga je istrajnosti. Vremenom, istrajnost je postala njegov način djelovanja u svim prilikama. Iskustvo ga je naučilo da vjerovanje da ostvarenje ideja koje smatraš ispravnim i strpljiv rad da se one ostvare dolazi na kraju kao nagrada. Kako sam kaže: „Čvrsto verujem da ukoliko su nam pobude čiste i ako smo ubeđeni u ispravnost onoga što javno zastupamo i za što se borimo, to treba da činimo bez obzira na to koliko smo u tome usamljeni ili imamo mali broj istomišljenika“.

Vjerovatno mali broj ljudi zna detalje o ulozi profesora Dušanića u reafirmaciji ideje o izgradnji Rusko-srpske crkve (Hram Preobraženja Gospodnjeg, replika hrama Čuda Arhangela Mihaila izgrađenog sredinom XIV vijeka u Moskovskom Kremlju) u Banjaluci. Priča o Hramu je vjerodostojna ilustracija Dušanićeve vjere da put do bolje budućnosti vodi preko istrajnosti, pamćenja i razumijevanja sopstvenih korjena. U Zavičajnoj trilogiji (Pribinić – mesto u Republici Srpskoj, Hronika srpskog sela u Bosni, Letopis srpske porodice iz Bosne) profesor Dušanić je objavio i pismo protojerej-stavrofora Stevana K. Dušanića (1866-1957) koje je bilo (19.10.1956) zvanično upućeno Preosvećenom arhiepiskopu banjalučko-bihaćkom Vasiliju (Kostiću). U tom pismu prota Stevan K. Dušanić predlaže da se u Banjaluci, u znak zahvalnosti srpskog naroda Rusiji i njenom poslednjem caru, „podigne crkva – manastir na Banjalučkom polju pokraj izvora Bogoslavčeva vrela u ime svetih slavjanskih mučenika Nikolaja Drugog i njegove porodice Romanov, koji 1914. godine stupiše u rat, te u gradu Jekateringburgu dadoše svoje mučeničke živote za spas i slobodu srpskog naroda“. Profesor Dušanić je Episkopu banjalučkom, gospodinu Jefremu, poklonio knjigu Pribinić – mesto u Republici Srpskoj (2006) i ukazao na pismo koje je upućeno Banjalučkoj eparhiji prije pola vijeka, te predložio da se ova ideja aktuelizuje i u naše vrijeme realizuje. I upravo na mjestu koje je predložio prota Stevan K. Dušanić već se naziru konture velelijepnog hrama koji će u Banjaluku donijeti ljepotu drevnoruske crkvene arhitekture.

* * *

Prof. dr Jovan Dušanić je obrazovan ekonomista, vlada teorijskim korpusom moderne ekonomske teorije i ekonomske misli, ali su njegove knjige i članci karakteristični po multidisciplinarnom pristupu, u kome osim ekonomije, postoji analiza i široko upućivanje na reference iz oblasti filozofije, sociologije, političke teorije i istorije. Upravo na njegovom primjeru se najbolje potvrđuje, kako je primijetio kolega Bojan Dimitrijević, tačnost sumnje DŽona Stjuarta Mila da neko može biti veliki ekonomist ako je samo ekonomista. Ono što fascinira čitaoca i što zaslužuje svaku pohvalu, jeste Dušanićeva erudicija, detaljno praćenje i poznavanje svega što se u posljednjih 30-tak godina dešava na planu svjetske teorijske misli u ekonomiji i ekonomskoj politici, svježina podataka kojima raspolaže, obilje empirijskih činjenica kojima potkrjepljuje svoje tvrdnje i neprestano ažuriranje i dopisivanje svojih članaka, kritika i knjiga  u kojima odgovorno i dosljedno analizira ekonomsku stvarnost Srbije, Evropske Unije i međunarodnih ekonomskih odnosa.

 Sve što smo do sada napisali jasno pokazuje da je profesor Dušanić, ne samo pedantan i temeljan istraživač koga odlikuje izuzetno majstorstvo, odgovornost i intelektualno poštenje, nego i ličnost ogromnog moralnog integriteta i izvanrednih ljudskih osobina koji svojim primjerom pokazuje da je moguće sačuvati normalan lični odnos i sa onima sa kojima se, po mnogo čemu, ne slažete. To je naročito važno u ovim vremenima isključivosti i netolerantnosti.

Priređivači:

Akademik prof. dr Rajko Tomaš

Prof. dr Stanko Stanić

Prof. dr Mladen Ivanić