Na današnji dan: Proglašena Srpska Vojvodina

NOVI SAD - Na današnji dan 1848. godine proglašena je Srpska Vojvodina. Skupština predstavnika 175 crkvenih opština vojvođanskih eparhija, zajedno s delegatima iz Srbije - u Sremskim Karlovcima - koja je prethodno, dva dana ranije, izabrala mitropolita Josifa Rajačića za patrijarha, a pukovnika Stevana Šupljikca za vojvodu - proglasila je Srpsku Vojvodinu. Skupština je istakla pravo Srba u Austriji (Ugarskoj) na autonomni politički i kulturni razvoj. Srpska Vojvodina je obuhvatala Srem, Vojnu granicu u Sremu, Baranju i Bačku s bečejskim i šajkaškim okruzima (takođe deo Granice) i Banat sa Vojnom granicom i kikindskim okrugom. Austrijska (i Ugarska) vlada proglasile su odluke Majske skupštine nezakonitim, ali je austrijski ustav od 4. marta 1849. potvrdio osnivanje Srpske Vojvodine i Tamiškog Banata, u koje su uključeni Bodroška, Torontalska, Tamiška i Krašovska županija i Rumski i Iločki okrug Sremske županije. Srpska Vojvodina je dobila status posebne upravne teritorije, a austrijski car je poneo i titulu srpskog velikog vojvode.

Danas je sreda, 15. maj, 135. dan 2013. Do kraja godine ima 230 dana.

1536 - Engleski sud proglasio je krivim za preljubu i incest Anu Bolen, drugu ženu kralja Henrija VIII, i njenog brata lorda Rošfora. Dva dana potom, nadbiskup Krenmer "ustanovio" je da je brak nevažeći (sklopljen je 1533). Zbog njega je Henri VIII raskinuo veze s Katoličkom crkvom, pošto se papa usprotivio braku, a "preljubnica" je ubrzo pogubljena, posle čega se Henri VIII još četiri puta ženio, pošto nije imao muške dece.

1571 - Tatarski osvajači su zapalili Moskvu.

1767 - Đenova je prodala Francuskoj ostrvo Korziku.

1773 - Rođen je austrijski kancelar knez Meternih. Klemens Vencel Nepomuk Lotar fon Meternih-Vineburg je kao ministar spoljnih poslova i kancelar, četiri decenije krojio spoljnu i unutrašnju politiku Austrije, umnogome i sudbinu Evrope. U međunarodnoj politici bio je stub reakcionarnog saveza evropskih vladara poznatog kao"Sveta alijansa" (stvorena je na Bečkom kongresu 1815. s ciljem sputavanja revolucionarnih tendencija, širom Evrope bez razlike). U unutrašnjoj politici je izgradio poznati "Meternihov sistem" - klasičan policijski režim, usmeren i protiv liberalnih težnji i protiv nacionalnih pokreta prisutnih širom austrijskog carstva.

1796 - Trupe francuskog generala Napoleona Bonaparte, koji je u Italiji predvodio dvogodišnju uspešnu vojnu kampanju protiv Austrije, ušle su u Milano.

1848 - Pariski radnici, nezadovoljni politikom buržoaske vlade posle proglašenja francuske republike, upali su u skupštinsku zgradu, raspustili ustavotvornu skupštinu i izabrali revolucionarnu vladu. Uz pomoć vojske gradske vlasti su uspele da uguše ustanak i pohapse kolovođe.

1859 - Rođen je francuski fizičar Pjer Kiri, koji je sa suprugom Marijom i Antoanom Anrijem Bekerelom, 1903. godine podelio Nobelovu nagradu za fiziku. S bratom Žakom otkrio je 1880. piezoelektricitet. Proučavao je magnetske pojave, a 1898. sa suprugom je pronašao radioktivne elemente polonijum i radijum. Dokazao je 1903. da soli radijuma spontano oslobađaju toplotu. Radovi bračnog para Kiri temelj su moderne nauke o radioaktivnosti i pokazali su da radioktivnost uglavnom ne zavisi od spoljašnjih uslova.

1886 - Umrla je američka književnica Emili Dikinson, za života gotovo anonimna, jer je do smrti objavila samo pet pesama. Njenih više od hiljadu pesama, otkrivenih posle smrti, posthumno su objavljene u šest tomova. Priređivači su ih podelili u četiri kategorije: pesme o prirodi, o vremenu i večnosti, o ljubavi i o životu. Njena poezija je izrazito introspektivna i usmerena ka mističnom, naglašene originalnosti.

1891 - Rođen je ruski pisac Mihail Afanasjevič Bulgakov, po profesiji lekar, čitavog života je je bio u nemilosti. Žustro je napadan i posle smrti 1940, a njegovo delo potiskivano i prećutkivano, zbog romana s fabulom iz građanskog rata "Bela garda", kasnije dramatizovanog pod nazivom "Dani Turbina", u kojem je razmatrao moralne dileme pojedinca u sudbinskim trenucima istorije. Sličan gnev izazvao je romanom "Majstor i Margarita", štampanom u Moskvi tek 1966. Njegov "fantastični realizam", filozofija života i umetnosti imali su izuzetno snažan efekat u svetskim razmerama i znatno su uticali na sovjetsku literaturu u drugoj polovini 20. veka. Ostala dela: priče i pripovetke "Beleške mladog lekara", "Đavolijada", "Kobna jaja", "Pseće srce", romani "Život gospodina de Molijera", "Pozorišni roman" (nedovršen), drame "Bekstvo", "Zojkin stan", "Purpurno ostrvo", "Adam i Eva", "Blaženstvo", "Ivan Vasiljevič", "Bratstvo licemera", "Poslednji dani", "Batum", scenariji "Revizor", "Mrtve duše", dramatizacije "Mrtve duše", "Rat i mir".

1907 - Umro je srpski pesnik Milorad Mitrović, autor lirskih pesama, balada i romansi, satiričar i dramski pisac. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Beogradu i kao činovnik je radio u Užicu, Čačku, Mionici, Smederevu i Knjaževcu. Posle prevrata 1903. je postao sekretar Apelacionog suda u Beogradu. Počeo je da piše pod uticajem Vojislava Ilića i prvu zbirku je objavio 1899. pod naslovom "Knjiga ljubavi". Naročito su bile popularne njegove pesme "Don Ramiro", "Papučica", "Sigurna pesma". Neke su i komponovane, poput pesme "Bila jednom ruža jedna". Napisao je i fragmente tragedije "Despot Lazar Branković".

1909 - Rođen je engleski filmski i pozorišni glumac DŽejms Mejsn. Filmovi: "Begunac", "Sedmi veo", "Čovek u sivom", "Zvezda je rođena", "Julije Cezar", "Lolita", "Sever severozapad", "Lord DŽim", "Galeb", "Ubistvo po narudžbini".

1911 - Rođen je švajcarski pisac Maks Rudolf Friš, liberalni intelektualac, skeptik koji je analizirao duhovne tendencije i protivrečnosti savremenog sveta. Dela: romani "Štiler", "Homo faber", "Neka mi ime bude Gantenbajn", pripovetka "Montok", drame "Kineski zid", "Grof Ederland", "Don Huan ili Ljubav prema geometriji", "Biderman i palikuće", "Andora", "Biografija", "Dnevnici 1946-1949", "Dnevnici 1966-1971".

1914 - Umro je srpski književni kritičar i istoričar književnosti Jovan Skerlić, profesor Beogradskog univerziteta, član Srpske kraljevske akademije, najuticajniji kritičar svog vremena. Diplomirao je na Velikoj školi u Beogradu i doktorirao u Lozani. Presudno je uticao na srpsku literaturu, boreći se za realizam i verodostojnost književnog dela. Prve radove objavio je u satiričnim i socijalističkim listovima, a zatim se visprenom kritikom, ali često beskompromisnom i isključivom, oglašavao u "Srpskom književnom glasniku", koji je od 1905. do 1907. uređivao sa Pavlom Popovićem, a potom sam do smrti. Po ličnom opredeljenju Skerlić je bio izraziti socijalista (socijaldemokrata) i bio je poznat kao veoma principijelan u tom smislu. Dela: rasprave i studije "Pogled na današnju francusku književnost", "Uništenje estetike i demokratizacija umetnosti", "Francuski romantičari i srpska narodna poezija", "Srpska književnost u XVIII veku", "Omladina i njena književnost", "Istorija nove srpske književnosti", "Jakov Ignjatović", kraće studije, kritike i prikazi sakupljeni u devet knjiga pod naslovom "Pisci i knjige".

1914 - Rođen je nepalski planinar Namgjal Vangdi, poznat kao Tenzing Norgaj, koji je s Novozelanđaninom Edmundom Hilarijem u maju 1953. prvi osvojio "krov sveta" Maunt Everest, 8.848 metara visok vrh planinskog masiva Himalaji.

1923 - Velika Britanija je kao nezavisnu državu priznala Transjordaniju pod emirom Abdulahom.

1940 - Puštene su u prodaju prve najlon čarape, simbol ženske senzualnosti, ali i emancipacije. Samo tokom prve godine u SAD je prodato je čak 64 miliona pari. Najlon čarape su nastale u laboratorijama američke kompanije "Dipon" (Dupont), a njihov prototip prikazan je na Svetskoj izložbi 1939.

1940 - Holandska armija je u Drugom svetskom ratu kapitulirala i predala se nemačkim trupama.

1945 - Jugoslavija je definitovno oslobođena od okupatora i jedinice Jugoslovenske armije slomile su i poslednji organizovani otpor neprijateljskih snaga u Drugom svetskom ratu. One su nemačkim trupama presekle odstupnicu, zarobile komandanta grupe armija E general-pukovnika Aleksandera Lera - koji je u aprilu 1941. rukovodio bombardovanjem Beograda - i prinudile ih na predaju. Zemlja je u četvorogodišnjem ratu porušena i opustošena, a prema zvaničnim podacima poginulo je milion i 706.000 građana Jugoslavije.

1948 - Novostvorenu državu Izrael su napali egipatski avioni, a sa severa i istoka libanske i jordanske trupe.

1955 - U Beču je potpisan Austrijski državni ugovor kojim su Sovjetski Savez, SAD, Velika Britanija i Francuska obnovile nezavisnost Austrije u granicama od 1. januara 1938, čime je okončana desetogodišnja saveznička okupacija te zemlje koja je u Drugom svetskom ratu bila deo Trećeg rajha i čije je stanovništvo u ogromnoj većini svesrdno podržavalo nacizam i prisajedinjenje Nemačkoj. Ugovor je sadržao niz zaštitnih odredaba za nacionalne manjine u Austriji, kojih se Beč nije uvek dosledno pridržavao, a i obaveza o "večnoj neutralnosti Austrije" pokazala se kao relativna kategorija.

1957 - Velika Britanija je izvršila prvu probu hidrogenske bombe u centralnom Pacifiku.

1978 - Umro je australijski državnik Robert Gordon Menzis, premijer Australije s najdužim stažom, šef vlade kao lider Ujedinjene australijske partije od 1939. do 1941, a potom kao vođa Liberalne partije od 1949. do 1966. Znatno je doprineo jačanju uticaja SAD u Australiji i uvukao je zemlju u Vijetnamski rat, na američkoj strani.

1987 - Umrla je američka filmska glumica Rita Hejvort, holivudski seks simbol četrdesetih godina 20. veka. Filmovi: "Samo anđeli imaju krila", "Đilda", "Dama pod sumnjom", "Nikad se nećeš obogatiti", "Dama iz Šangaja", "Odvojeni stolovi".

1989 - Sovjetski predsednik Mihail Gorbačov objavio je u Pekingu otvaranje nove ere kinesko-sovjetskih odnosa.

1991 - Predsednik Fransoa Miteran saopštio je da je posle ostavke premijera Mišela Rokara mandat za sastav vlade poverio Edit Kreson, koja je sutradan kao prva žena u istoriji Francuske preuzela dužnost premijera.

1992 - Paravojne muslimanske jedinice u Tuzli su napale kolonu Jugoslovenske narodne armije i ubile oko 200 vojnika i starešina, prekršivši dogovor prema kojem je kolona - koja je kao i ostale jedinice JNA napuštala Bosnu i Hercegovinu - trebalo da mirno napusti grad. Ponovljen je scenario iz Dobrovoljačke ulice u Sarajevu nepune dve sedmice ranije: prvi deo kolone je propušten, a drugi je napadnut iz zasede.

1992 - Hiljade pristalica opozicije u Azerbejdžanu zauzelo je u Bakuu zgradu Skupštine i predsedničku palatu, a dan kasnije sa vlasti je zbačen predsednik Ajaz Mutalibov koji je potom izbegao u Moskvu.

1996 - Desničarski lider Atal Bihari Vadžpaji postao je prvi Hindu nacionalista premijer Indije, pošto je njegova Baratija DŽanata partija na skupštinskim izborima osvojila relativnu većinu.

1999 - Prvi put od početka agresije NATO na Srbiju (SRJ) iz vazduha je napadnuto područje opštine Bor, u kojoj su na meti bili trafo-stanica i skladište "Jugopetrola". Gađani su i civilni ciljevi u Beogradu, Pančevu, Smederevu, Novom Sadu, Požarevcu, Kragujevcu, Čačku, Boljevcu, Kuršumliji, Uroševcu, Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu, Peći, Đakovici, Dečanima.

2002 - Bivši predsednik Republike Srpske Krajine Milan Martić predao se Haškom tribunalu.

2006 - Sjedinjene Američke Države obnovile su pune diplomatske odnose s Libijom. Odluka Libije da 2003. obustavi program nuklearnog naoružavanja i obešteti porodice žrtava poginulih u bombaškom napadu na avion američke kompanije "Pan am", 1998. iznad Lokerbija u Škotskoj, kada je poginulo 270 ljudi, uglavnom građana SAD, dovela je do promena u odnosima dve države koji su decenijama bili veoma loši. SAD su Libiju 1979. godine proglasile za državu sponzora terorizma, a zvanične diplomatske veze prekinute su godinu dana docnije.

2007 - Više od 60 talibanskih pobunjenika ubijeno je u vazdušnim udarima avganistanskih i koalicionih snaga na dve baze pobunjenika u Kandaharu, provinciji na jugu Avganistana. U napadima su poginuli regionalni komandanti mula Abdul Hakim, mula Abdul Manan i mula Zarif.

2007 - Najmanje 24 osobe su poginule a 30 je povređeno u eksploziji bombe u hotelu u pakistanskom gradu Pešavaru. Bomba je eksplodirala na recepciji četvorospratnog hotela "Merhaba", koji se nalazi u starom delu grada, u blizini džamije Masdžid Mohabat Kan.

2007 - Najmanje 45 ljudi je poginulo, a 60 je povređeno kada je kamion-bomba pun gasa hlora eksplodirao blizu pijace u šiitskom selu Abu Sejdah, u iračkoj proviniciji Dijala, severoistočno od Bagdada

2010 - Umro je DŽon Šepard-Baron izumitelj bankomata (Automated Teller Maćine - ATM). Šepard-Baron radio je za britansku kompaniju "De La Rue", jednu od najvećih svetskih štamparija vrednosnih hartija, a ideja o postojanju takvog aparata pojavila se zbog činjenice da banke nisu uvek otvorene.

2012 - Umro je Karlos Fuentes, meksički književnik, jedan od najpoznatijih pisaca španskog govornog područja. Prvu zbirku kratkih priča "Prerušeni dani" objavio je 1954. godine. Već prvim romanom "Najprozračnija oblast" (1958) 30-godišnji autor je stekao međunarodni ugled. Fuentes je bio najčuveniji meksički pisac i odigrao je dominantnu ulogu u latinoameričkom literarnom bumu. Druga dela: "Mirne savesti", "Aura", "Smrt Artemija Krusa".

(Tanjug)