Dva grada

Na tom „razvojnom putu“ kod mnogih političkih zajednica javlja se i faza kada se njihova istorijska usmerenost pre svega očitava u odnosu između dva njihova „preovlađujuća“ grada. „Piter“ i Moskva, Minhen i Berlin, Kjoto i Tokio, Šangaj i Peking, Rim i Milano, Atina i Solun, Istanbul i Ankara, Njujork i L.A. – to su gradski parovi u čijim se odnosima i stremljenjima, sličnostima i razlikama, pokazuju ili komplementarnost i veća ili manja usklađenost ili tenzija i razdor koji najdublje otkrivaju istorijsko-razvojne tendencije društva u kojem su ponikli.

Prostorno i u svim drugim vidovima bliski kao gotovo ni u jednom drugom slučaju, na okukama srednjeg Podunavlja se sa iskustvom „dva grada“, Beograda i Novoga Sada, sudbinski susrela i srpska istorija. Misao Milana Kundere (u delu „Šala“) da gradovi poseduju neobično, dobro poznato svojstvo da se jedan u drugome ogledaju u slučaju srpska „dva grada“ dobila je kroz niz podudarnosti, neočekivanu, mnogoznačnu i duboku potvrdu.

Srednje Podunavlje predstavlja limes, granični prostor između Balkanskog poluostrva sa svojim mediteranskim i orijentalnim uticajima (most između kontinenata) i panonskog basena, svojevrsne evropske ravničarske „kružnice“ u čijem se vrtlogu sustiču uticaji svih evropskih kulturnoistorijskih pojava – onih sa istoka (prostor stepa, Evroazija), zapada (srednja Evropa), severa (skandinavsko-balitički uticaj) i juga („brodelovski“ Mediteran i Orijent). Na meandrirajućem toku srednjeg Dunava ključni strateški lokaliteti su dve stene – petrovaradinska i kalemegdanska, sa dva istorijski najvažnija gradska utvrđenja čiji je kontinuitet milenijumski: prva utvrđena staništa na obe stene vode još od protobalkanskih civilizacija, od vinčanske i vučedolske kulture. Kalemegdanska hrid predstavlja istaknuti završetak šumadijskih brežuljaka kojima se istureni jezičak Balkana pruža ka ušću Save u Dunav. Fruškogorsko pobrđe kao njena severna, izdvojena „predstraža“ završava se petrovaradinskim granitom gde se nekada Dunav razdvajao u dva rukavca – postojeći i onaj severni, što se razlivao pravcem sadašnjeg pružanja temerinskog puta.

Geografsko-istorijska i geopolitička podudarnost razvoja tvrđava-gradova na dve stene je ogromna. Obe antičke fortifikacije svoj nastanak duguju keltskim naseljenicima u 4. veku pre Hrista; obe postaju kastrumi rimskih pograničnih legija (današnji Beograd je bio sedište čuvene četvrte Flavijeve legije) i dobijaju latinska imena (Singidunum i Kuzum, kasnije Petrikon), da bi u kasnijem periodu postale ključni prostor nadmetanja ugarskih kraljeva i vizantijskih careva. Svega u razmaku od nekoliko godina (1521. i 1526. godine), nakon iscrpljujućih opsada, obe tvrđave padaju pod najvećim osmanskim osvajačem, Sulejmanom Veličanstvenim. Borbe hrišćana i muslimana na ovim prostorima su se narednim vekovima odvijale u znatnoj meri oko ili u blizini ovih utvrđenja (opsada Petrovaradina 1694. godine, bitka na Vezircu 1716. godine, tri osvajanja Beogradske tvrđave 1688, 1717, i 1789. godine, bitka kod Grocke 1739. godine), pa je tako i istorijska „zvezda“ vojskovođe Eugena Savojskog zasijala upravo između njih. Turski naziv za Beogradsku tvrđavu, „darol džihad“ (mesto ratova, borbe) kao dodirni prostor „dar al islama“ i „dar al harba“, sasvim pristaje i njegovom severnom petrovaradinskom „parnjaku“, i to ne samo za vreme prisustva Osmanlija na Balkanu, već i za celokupnu istoriju Podunavlja. Uostalom, i hronologija dešavanja u proteklom, 20. veku (od ujedinjenja naovamo) između gradova nastalih oko dva utvrđenja ima sasvim malih odstupanja – od okupacije ‘41, savezničkih bombardovanja ‘44, datuma oslobođenja u oktobru ’44. i pogroma starih građanskih staleža (Lisičiji potok, Ada, Tašmajdan u slučaju Beograda; dunavska obala i Rajina šuma u novosadskom slučaju), pa sve do „događanja naroda“ krajem osamdesetih godina i istovremenih NATO vazdušnih udara na oba grada u proleće ’99. godine.

Česte su bile i masovne migracije između dva grada. Malo je poznato da je nakon ponovnog zauzeća Beograda od Turaka 1739. godine više od hiljadu beogradskih porodica migriralo na prostor Novoga Sada, dok je vek kasnije, tokom revolucije 1848. godine, kada je usled mađarskog bombardovanja sa Petrovaradinske tvrđave Novi Sad bio praktično sravnjen sa zemljom, a njegovo stanovništvo desetkovano, veliki broj pređašnjih stanovnika prešao u tadašnju Kneževinu Srbiju, tj. u Beograd. Tako su zapravo neke od najstarijih novosadskih familija poreklom beogradske, a neke od najstarijih beogradskih porodica novosadske.

Iako okružene slovensko-srpskim stanovništvom još od kraja 6. veka, centralne utvrde na obe stene vekovima su pripadale stranim posadama. Beogradska[1] tek u zrelom srednjovekovlju ulazi u sastav srpske države (1284. godine i to kao sastavni deo Srema)[2] da bi svoju prestonicu u nadograđenu Kalemegdansku tvrđavu preneo despot Stefan Lazarević 1403. godine. Petrovaradinska tvrđava pak ostaje, uprkos hiljadugodišnjem preovladavanju srpskih staništa u okruženju, nedostupna za naseljavanje Srba sve do 20. veka[3]. Naime, nakon što je ceo prostor bukvalno opusteo usled najezde Osmanlija u 16. veku, habzburška vlast nije dozvoljavala nerimokatoličkom stanovništvu da se naseljava u podgrađu utvrđenja. Pravoslavno stanovništvo smelo je da se nastani samo na suprotnoj obali Dunava, naspram tvrđave, koje se zato prvobitno i nazivalo Racki (srpski) šanac, a tek posle Novi Sad. I dok su Karađorđevi ustanici jurišem sa prostora Tašmajdanske šume 1806. godine zauzeli Beogradsku tvrđavu i spojili je sa okruženjem[4], sličan razvoj događaja u slučaju Petrovaradinske tvrđave je izostao. Tako je, umesto da je kao u slučaju Beograda grad nastao na desnoj, brežuljkastoj strani Dunava u okruženju ili produžetku utvrđenja, i da je širenjem doveo do spajanja okolnih naselja (Karlovci, Kamenica, Ledinci...) u jedan grad, Novi Sad nastao na suprotnoj, levoj, ravničarskoj strani – na dunavskim limanima i močvarama.

Međutim, i pored ovog istorijskog „udesa“ prebacivanja težišta „preko reke“, struktura nastanka, razvoja i rasta Novog Sada prepuna je analogija sa Beogradom. Zato pažljivijem poznavaocu i posmatraču oba grada Novi Sad deluje kao „umanjeni“, „u negativu“ preslikani Beograd na zaravnjenom prostoru[5], odnosno Beograd izgleda kao metastazirani, uvećani Novi Sad[6] na brežuljcima, sa jednom rekom „više“. Ne radi se ovde samo o sličnoj logici razvoja gradske infrastrukture u blizini velikih reka, već o „blizanačkoj“, duhovnoj istoriji „dva grada“ jednog te istog naroda koju kao da vodi neki nedovoljno prepoznati, magloviti, „viši smisao“. Sličnost, dakle, nije samo u tome što su zaleđu oba grada dve „ostrvske“ planine sa stranim toponimima – Avala (od arapskog havala, što znači pregrada) i Fruška Gora (što bukvalno znači „franačka gora“)[7] sa dva televizijska tornja, avalskim tornjem i tornjem na Crvenom čotu, ni u samim tvrđavama, ni u tome što oba grada imaju autobusku i železničku stanicu jednu do druge (što je prilično retka pojava), ni zato što Novi Sad ima svoju „dunavsku Adu“ na Ribarcu, pa i svoje Ratno ostrvo niže Dunava na sremskoj strani, čak ni u činjenici da novosadska „druga“ reka, veštački kanal D-T-D, kao da pokušava da „ponovi situaciju“ na beogradskom Ušću tako što se uliva u Dunav pod istim uglom pod kojim se spajaju Sava i Dunav! Postojeće analogije između gradskih četvrti se ne nalaze toliko ni u njihovom arhitektonskom izgledu, premda recimo Detelinara podseća na Paviljone, Rotkvarija na Čuburu, Grbavica na Vračar, Bistrica-Novo Naselje na Novi Beograd, dok prigradska naselja oko Klise, sa one strane kanala, predstavljaju novosadsku verziju ča-ča-ča naselja. Suština analogije pre leži u osnovnoj „osi“, kičmi koja prolazi kroz centar grada. Ona u beogradskom slučaju predstavlja zakrivljenu liniju povrh kalemegdanske hridi koja ide putanjom Kalemegdan–Uzun Mirkova–Vasina–Trg Republike, pa Srpskih vladara do Slavije[8], deleći centar grada na levu, savsku, i desnu, dunavsku stranu – od koje se, u pozadini, grad širi na brojnim brežuljcima. Novosadska „kičma“ predstavlja na „kontra strani“ Dunava preslikanu osu koja sa „pramca“ Petrovaradinske tvrđave ide linijom Varadinski most–Mihajla Pupina–Jevrejska–Futoška ulica, iza koje nastaju brojna naselja[9], deleći gradski centar na levu, podbarsko-sajačansku „staru“ stranu grada, i desnu, koja od strogog centra paralelnim ulicama postepeno prelazi u „donji“, podunavski Liman koji se završava (sic!) „beogradsko-sunčanim kejom“.

Čistoća u oba grada je približno jednaka, sa time što je strogi centar Novog Sada znatno uređeniji i održavaniji, dok Beograd, naročito po pitanju restorana i splavova, prednjači u „noćnom životu“. Kulturni život je, gledajući naravno u proporcijama, tj. odnosu broja stanovnika i ponude, u Beogradu nešto intenzivniji, ali više kvantitativno. Kvalitativni nivo je u oba grada približan i varira između osrednjeg i otužnog, a priče o velegradu ili gradu kulture („Srpska Atina“) danas su samo fraze i bacanje prašine u oči. Što se tiče funkcionisanja lokalnih vlasti – oba grada boluju od istih boljki: od „ušančenih“ gradskih klanova, nepotizma, sistemske korupcije, veza sa građevinskom i privatizacionom mafijom, divlje gradnje, lošeg gradskog prevoza (uz činjenicu da je beogradska saobraćajna infrastruktura u neuporedivo gorem stranju) i nesređenih komunalnih problema u brojnim gradskim i prigradskim naseljima.

Mentalitetske razlike suštinski ne postoje. Priče o novosadskoj „finoći“ i beogradskoj „neotesanosti“ su puka preuveličavanja. Mentalitet građana je praktično isti, što se može najlakše proveriti po istovetnoj energičnosti kojom upravljaju vozilima i međusobno komuniciraju. Razlika je pre svega u brzini, jer je Beograd veći – pa je time i dinamika veća, a ona iziskuje stalnu jurnjavu i borbu, pa i laktanje; u Novom Sadu se sve odvija sporije i opuštenije pošto za većom hitrinom prosto nema potrebe i stvari se po pravilu „završavaju na finjaka“. Dok Beograd svojim tempom i položajem podiže, uzburkava, Novi Sad više amortizuje, primiruje. Kada se iz Beograda stigne u Novi Sad, on vam deluje odmarajuće, gotovo „kalifornijski“ kao u L.A., dok kada iz Novog Sada uđete u Beograd, upadate u „njujoršku“ vrevu. To se vidi i na pozitivnim i na negativnim primerima – beogradska preduzimljivost je užurbana, novosadska predusretljiva ali opuštena; beogradski prevaranti i jajare pokušavaju da „odrade“ svoje žrtve „na brzaka“, drčno i sa agresivnom pozom; novosadski hohštapleri to rade postepeno, suptilnije, sa „kulturnom žvakom“, manje drsko, ali podmuklije. Stil, pristup je zapravo jedina razlika između „bečke škole“ i „balkanskih pravila“, kao i svih prelaznih međuoblika.

I suštinski problem oba grada – onaj pseudograđanskih elita, njihovog otuđenja i neosnovanog monopola što parazitira, pritiska i guši i gradove i građane, a što uzrokuje jedan sebičan, egocentrični odnos prema vangradskom okruženju, sudbini naroda i države – jeste isti. Zato ono što Beograd radi celoj zemlji Novi Sad takođe čini njenom severnom delu. Samo što beogradska malograđanština kroz svoj apstraktni građanizam i kosmopolitizam leči svoje komplekse niže vrednosti i samožive porive prema „velikom svetu“, dok novosadska malograđanština pored toga pati i od srednjoevropskih, „polupurgerskih“ provincijalnih kompleksa, koji su i glavni motivacioni izvor novosadskog autonomaštva. Drugo je sve manje-više isto, sa razlikom što se „pristojnost“, zapravo zatvorenost, uskogrudost i poza u ophođenju u beogradskom okruženju više „cene“ nego u Novom Sadu, pošto se ona tamo prosto podrazumeva i zato joj se i ne pridaje veća pažnja. Ali zato novosadski građanisti – autonomaši sa prezirom i mržnjom gledaju i svoje beogradske parnjake kao navodne „balkanske primitivce“, dok ovi u njima, pogrešno i zabludelo, vide istomišljenike. Štaviše, pseudourbani autonomaši, mahom novokomponovani došljaci u Novi Sad prve i druge generacije, prednjače u odnosu na beogradske „drugarice i drugove“ u svojoj zatvorenosti, uskogrudosti i zatucanosti, živeći u još većoj ispraznosti i uzaludnosti nego njihovi beogradski „blizanci“, utuvljujući pri tome i sebi i njima bajke o svojoj nabeđenoj „kulturnosti“ i „izuzetnosti“, nekoj izmišljenoj posebnosti koja zapravo ne postoji. Nasuprot njima stoji ogromna većina „običnih ljudi“ i građana koji niti primećuju, niti prave međusobne razlike.

Kulturno i političko odvajanje i antagoniziranje „dva grada“ suštinski je, čak i dugoročno gledajući, izuzetno teško ostvarivo, a na duži period neodrživo. Jednostavno, „dva grada“ su geografski suviše blizu, cirkulacija ljudi, ideja i novca je veoma velika (i ona postepeno vodi njihovom bukvalnom spajanju u jednu urbanu konklavu sa „dve glave“) da sve postojeće negativne tendencije na čijem se produbljivanju „vredno i sistematski radi“ mogu da stvore probleme, ali ipak ne i trajno otuđenje što vodi istorijskom raskolu. Novi Sad i Beograd su sudbinski vezani pupčanom vrpcom kroz koju se promiču bezbrojne sličnosti i podudarni interesi – i zato se ceo život jednog istorijskog evropskog naroda, kao i svih njegovih manjina i građana, u znatnoj meri sustiče u njihovom odnosu. Stoga i novi, ključni preokret u istorijskoj drami ovih prostora, kada za to dođe vreme, ne može a da ne eskalira prvo na prostoru „dva grada“, i to gotovo simultano, sa tim što će odluka i glavni prelom ipak pasti na onom mestu koje je i do sada važilo za prostor najvećeg polariteta življenja gde dolazi do obrta što vode od najvećih vrlina do najveće ljudske niskosti i obratno – na kalemegdanskoj hridi – istorijskom i metaistorijskom „prostoru borbe“, čijeg postojanja njegovi današnji žitelji gotovo da uopšte nisu svesni.