O «metodologiji» i «činjenicama» nekih kritičara knjige P. Ilića

(Diskusija na okruglom stolu u Zavodu za proučavanje kulturnog razvitka Srbije, 9. 6. 2007)

U raspravi koju danas vodimo o knjizi dr Predraga Ilića očigledno još uvek preovlađuju ostrašćeni tonovi koji se prenose iz prethodnih sučeljavanja iskazanih u štampi.

Mislim da je krajnje deplasirano i nekorektno osporavati pravo trojici profesionalnih istoričara, univerzitetskih profesora, da kao recenzenti imaju svoj stav o Ilićevoj knjizi, svoje uverenje o celishodnosti njenog objavljivanja, ne samo zbog struke kojoj pripadaju, već i zbog naroda kome žele da služe. Pokušaji njihove diskvalifikacije koje smo ovde čuli svakako više govore o onima koji ih izriču, više su politikantske i demagoške naravi, nego stručan stav i presuđivanje. Nažalost, u takvoj smo društvenoj klimi i moralnoj recesiji danas da to i nije više nikakvo čudo. Javna reč često kao da izlazi iz javne kuće, a žuta štampa i republička skupština su za to primer za ugled. Zakon o izjednačavanju partizana i četnika koji je ona donela legitimni je poziv na falsifikovanje istorije. U takvim okolnostima svaki pokušaj objektivne interpretacije naše prošlosti, koji nije po volji vladajućim snagama u našem “demokratskom” društvu, a među njima se nalazi i Srpska pravoslavna crkva, nailazi na otpor, a često vidimo i surov obračun. Tako je i danas, kao i u prošlim vremenima, težak i trnovit put da sliku o sebi kao narodu i o svom identitetu izvadimo iz kaljuge krivotvorene istorije, na kojoj počiva.

Zaista nema smisla da od ovde prisutnih crkvenih istoričara sa titulama magistara slušamo demagoške i politikantske diskvalifikacije autora i recenzenata knjige o kojoj govorimo. Umesto da svoje primedbe i osporavanja temelje na istorijskim činjenicama, kakav je osnovni red i običaj u naučnim i stručnim raspravama, da nas uvere u greške i propuste koji su moguće učinjeni, oni se bave prljanjem sagovornika, izricanjem teških diskvalifikacija, dovodeći u pitanje sve: i ličnost i delo i vreme. Misle da će time osporiti istraživanjem dosegnutu istinu, a zadržati ili progurati neku svoju, koja se ne oslanja na istorijske izvore. Baš učeno i u jevanđeoskom duhu.

Za autora knjige mr DŽomić kaže: “Ja do pojave ove knjige nikada nisam čuo za Predraga Ilića.” Ako je tako, onda treba verovati da Ilić kao “dugogodišnji visoki oficir tajne komunističke policije zadužen za Crkvu”, i kasnije, u demokratskoj vladi DOS-a, 2001–2004 godine, kao pomoćnik ministra unutrašnjih poslova, i nije bio neki opaki “udbaš”, jer bi, u protivnom, za njega morao znati.

Nevolja je u tome što crkveni istoričar i magistar V. DŽomić nikada nije čuo za P. Ilića kao autora knjige Vatikan i slom Jugoslavije u Drugom svetskom ratu (1995), koja je, inače, uspešno odbranjena doktorska disertacija na Pravnom fakultetu u Beogradu. Među stručnjacima ova se knjiga, po svom značaju, svrstava odmah iza dela V. Novaka, B. Petranovića i D. Živojinovića o ovoj problematici, pre svega po argumentovanosti i objektivnoj analizi. Uvaženom magistru očigledna nekompetentnost nimalo ne smeta da udara “packe” redovnim profesorima, da ih optužuje da su preporučili “knjigu-plagijat”, da “to što Ilić nije ni privirio u arhiv SPC”, tu manu oni nisu uočili...; da kao recenzenti ne poznaju, tj. “nisu pratili antisrpsku istoriografiju u okruženju”, kao i Ilićev “pseudonaučni metod koji je koristio u knjizi” itd., itd. Mr DŽomića, pri tome, posebno zanima nestručnost i dvoličnost akademika, tj. mene, kada ističe: “Akademik Momčilo Zečević je, da podsetim, recenzent i akademiku Zoranu Lakiću, koji o patrijarhu i njegovom stradanju u koncentracionom logoru Dahau zapravo piše sasvim suprotno od P. Ilića. Nije dobro da jedan recenzent, i to akademik svojim ljudskim i stručnim autoritetom preporuči dva dijametralno suprotna stava u nauci, što je izgleda nov pristup nauci, a to se upravo dogodilo akademiku Momčilu Zečeviću. Nije dobro, a nije ni naučno da recenzent jednu knjigu ne pročita i pristane da bude recenzent, a drugu da pročita, pa i njoj da bude recenzent!?” Kakva drskost, kakva kreacionistička istina! Oni mladi skojevci, za koje sam uvek bio “četnički sin”, imali su više takta i stila kada su me napadali i gurali nazad.

Ako ništa drugo, mr DŽomić bi trebalo da zna da sam istraživanja o SPC-u kao mlad magistar započeo pre nego što se on i rodio, da sam doktorirao na dominantno crkvenoj tematici – klerikalizmu Katoličke crkve, da sam istraživao SPC u dijaspori i da se nisam dalje bavio ovom temom samo zato što mi nisu omogućena istraživanja u arhivu Svetog sinoda SPC-a. Teško bi bilo iz svega ovog reći da sam nekompetentan sagovornik o istoriji SPC-a, iako, kako kaže uvaženi magistar, moja i Dimićeva recenzija Ilićeve knjige, čije sam delove ovde saopštio, “predstavlja jedan stereotipni (da ne kažemo polumrtvi) tekst, kakvi se uglavnom pišu u komunističkoj literaturi”. Eto oni juče “četnik”, ovaj danas “partizan” – napred sa naukom u budućnost i progres, brate Srbine!

Za ovakvu kritičku “metodologiju”, koja je “neorkestrirano” primenjena prema Iliću, njegovom pedagoškom i naučnom radu, a bogme i prema egzistenciji njegovoj i njegove porodice, još je bolja ilustracija paušalnih ocena i površnog pristupa mr DŽomića u vezi sa pomenutom mojom recenzijom knjige akademika Z. Lakića. Mr DŽomić me optužuje da Lakićevu knjigu nisam čitao, a recenzirao sam je, da sam, tako, potpisao dve suprotne tvrdnje koje iznose Lakić i Ilić o boravku patrijarha Dožića u nemačkom zatočeništvu i u logoru Dahau. Ocenjujući Lakićevu studiju “Gavrilo Dožić na istorijskim raskršćima” (str. 125–160), objavljenu u knjizi Crnogorske istorijske teme , u Podgorici 2001. godine, rekao sam za ovog patrijarha SPC-a da je najveći i najugledniji, što i sam Ilić u svojoj knjizi potvrđuje. Tada Lakić, kao autor, i ja, kao recenzent, nismo znali druge podatke, osim one poznate, o dužini i okolnostima boravka patrijarha u koncentracionom logoru Dahau. Ilićeva detaljna, argumentovana i objektivna istraživanja objasnila su precizno taj deo Dožićeve biografije, o kojoj, inače, ima malo podataka u njegovim Memoarima . Godine 2001. potpisao sam recenziju knjige u kojoj se na svega dve strane govori o Dožićevom nemačkom zarobljeništvu u Prvom i Drugom svetskom ratu, prema (ne)znanjima toga vremena, a 2006. godine sa velikim zadovoljstvom pozdravio sam nova saznanja do kojih je Ilić došao, i rešio jednu misteriju, belinu u našoj istoriografiji, do koje je došlo iz više razloga i sticajem brojnih okolnosti. Sledio sam i podržao samo osnovno pravilo istorijske nauke: neprestano traganje za istorijskom istinom koje, ipak, daje rezultate koji obogaćuju naše saznanje. Potvrđeno je i ovom prilikom iskustvo da se naučna istoriografija na duži rok može izboriti sa lažnim mitovima i pored svih otpora, kao što je bio i ovaj žestoki obračun sa P. Ilićem i njegovom knjigom.

Sva ova naša iznuđena sporenja oko Ilića i njegove knjige, kredibiliteta njenih recenzenata, samo skreću pažnju sa istraživačkih rezultata koji su postignuti. Ali ona i opominju da bi se i mnoge druge beline iz moderne istorije SPC-a i srpskog naroda, naročito za period od početka Drugog svetskog rata do naših dana, morale naći pod lupom objektivne i kritičke analize. Bez toga ćemo se i dalje međusobno optuživati za zla koja su činjena u revolucionarnom, građanskom i oslobodilačkom ratu 1941–1945, za stradanje crkava, za nasilnu ateizaciju u socijalističkoj Jugoslaviji itd. Optuživaćemo partizane da su u Sloveniji pobili 200 sveštenika SPC-a, kao da su oni, tada, tamo držali u rukama Sveto pismo, ili da bi bolje prošli oni sveštenici SPC-a iz partizanskih redova da su, kojim slučajem, pobedili četnici, nedićevci i ljotićevci. Povratak patrijarha Dožića na poziv Tita u zemlju 1946, problem izbora i rada patrijarha Germana, uloga Udruženja pravoslavnog sveštenstva, uključivanje više od 70 odsto sveštenika SPC-a u redove organizacija i institucija tadašnjeg poretka, uloga obaveštajnih službi u tadašnjem raskolu u SPC-u, saradnja sveštenika sa tim službama, kao i mnoga druga pitanja o kojima se uporno ćuti, tek čekaju svoje istoričare. Slutim da im ni sa jednom od ovih i sličnih tema iz istorije crkve i njihovog odnosa sa tadašnjom državom neće biti lako. Isto tako, i crkve ih neće lagodno primiti i dalje će nastojati da se o njima ne sazna prava istina. Jedna kapitalna tema koju sam predlagao velikodostojnicima SPC-a, sa naslovom “Komunisti i SPC”, pod uslovom da je obradi naučna istoriografija, rešila bi mnoga otvorena i značajna pitanja iz naše istorije druge polovine 20. veka. Bez jedne takve teme oslonjene i na arhivsku građu u posedu SPC-a, nema odgovora na mnoga pitanja o kojima se danas sporimo i svađamo.

Kao što primećujete, ne pominjem sporenja oko ličnosti vladike Nikolaja Velimirovića, jer smatram da je to jedna posebna tema o kojoj tek treba raspravljati. Za kraj sam ostavio da odgovorim mr Aleksiću na njegovo rangiranje kvaliteta recenzenata, ko je bolji, a ko ne valja, ko mu se dopada, kome se čudi i sl. Tako može da diskutuje u svojoj partiji, kao poslanik u svojoj skupštini, pa, možda, i sa svojim đacima u Bogosloviji. Ali takvo kvalifikovanje i arbitriranje na jednoj naučno-stručnoj raspravi je, u najmanju ruku, neuobičajeno i pretenciozno. Ne možemo svi biti istaknuti stručnjaci, naučnici, istoričari pogotovu, jer je za dosezanje istaknutih pozicija, naročito u istoriografiji, potrebno vreme i dugo, dugo sedenje nad papirima i knjigama. Ali nam zato ne bi trebalo ništa da smeta da se držimo osnovnog moralnog načela na koje poziva današnji, takođe veliki Patrijarh naše Crkve: “Budimo ljudi...” Bez poštovanja ovog načela, koje podrazumeva prevashodno uvažavanje istine, nema čestitog i korisnog dijaloga ni u nauci, ni u životu.