Davanjem tomosa o autokefalnosti MPC (OA) SPC se nije odrekla svog duhovnog i kulturnog nasleđa u Severnoj Makedoniji

U delu javnosti su se tokom prethodnih dana pojavile određene kritike odluka Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve o novom kanonskom statusu Makedonske pravoslavne crkve – Ohridske arhiepiskopije. Uglavnom, najviše su otvarana pitanja statusa manastira i crkava iz nemanjićkog perioda, osnivanja „srpske eparhije”, „tajnovitosti” i „ishitrenosti” saborskih odluka, „predaje srpskog kulturnog nasleđa” i eventualno identičnog postupanja na Kosovu i Metohiji u budućnosti. Postavljeno je i pitanje šta je u ovom slučaju dobila SPC.

Pitanja su legitimna, komentari su očekivani, ali je evidentna neupućenost mnogih u ovu temu uopšte. Neka od ovih pitanja korišćena su za brzopleto izricanje javnih osuda. Upitni su razlozi određenih javnih ličnosti koje dosad nisu bile zapažene po interesovanju za ova pitanja, ali je uočljivo da njihovi razlozi i ciljevi koje žele da postignu javnim osudama SPC i patrijarha srpskog Porfirija uopšte nisu crkvenog karaktera.

Tomos o autokefalnosti MPC – OA, koji je obnarodovan na Svetoj patrijaraškoj liturgiji u Sabornoj crkvi u Beogradu 5. juna ove godine u crkvenopravnom smislu jeste važan crkvenopravni akt. Izdavanju tomosa su prethodile odluke Svetog arhijerejskog sabora.

Način donošenja saborskih odluka

Dakle, Sveti arhijerejski sabor je jedini organ SPC koji je nadležan da donosi i odluke u pogledu unutrašnjeg uređenja crkve. Nadležnost Svetog arhijerejskog sabora je u pogledu odluka o MPC – OA nesporna, a odluke su donete jednoglasno

Sazivanje, rad i način odlučivanja Svetog arhijerejskog sabora propisani su Ustavom SPC i Poslovnikom o radu i te crkvenopravne norme su nepromenjeno na snazi od 1931. godine do danas. Određeni svešteni kanoni pravoslavne crkve, takođe, uređuju način rada i odlučivanja Arhijerejskog sabora i tu samo za neupućene postoje nepoznanice.

Odredbom iz člana 57 Ustava SPC propisano je da je Sveti arhijerejski sabor najviše jerarhijsko predstavništvo, crkvenozakonodavna vlast, pored ostalog, i u poslovima unutrašnjeg uređenja crkve. Dakle, Sveti arhijerejski sabor je jedini organ SPC koji je nadležan da donosi i odluke u pogledu unutrašnjeg uređenja crkve. Nadležnost Svetog arhijerejskog sabora je u pogledu odluka o MPC – OA nesporna, a odluke su donete jednoglasno.

Ni za jednu saborsku odluku nije predviđena prethodna javna ili unutarcrkvena rasprava. Ni ovom slučaju nije postojala obaveza da se šira ili crkvena javnost prethodno upoznaje s predmetnom temom, niti da se pak pribavljaju mišljenja od lica koja nisu članovi tog crkvenog organa. Saborske odluke se obznanjuju posle, a ne pre njihovog donošenja. Isti je slučaj bio i 1959. godine kada je Sveti arhijerejski sabor za vreme patrijarha Germana doneo odluku o priznanju autonomije MPC i prihvatanju njenog Ustava.

Status manastira i crkava iz nemanjićkog perioda

Istina je da se na prostoru današnje Republike Severne Makedonije nalazi određeni broj manastira i hramova koje su sagradili vladari iz svetorodne loze Nemanjića, ali i srpska vlastela i verni narod. Osim njih, postoje i svetinje i druge crkvene ustanove koje su sagrađene u periodu od srpskog oslobođenja tih krajeva 1912. do 1941. godine. Uz njih, naravno, treba pomenuti i druga nepokretna dobra (manastirske i crkvene posede) i pokretna crkvena dobra (ikonostase, ikone, bogoslužbene knjige, crkvene utvari itd.).

Naša crkva u vreme donošenja saborskih odluka u maju ove godine nije imala ni pravo svojine, ni pravo državine ni nad jednim pravoslavnim manastirom ili hramom koji je 1959. godine pripao MPC. Od 1967. godine nijedan srpski patrijarh, episkop ili sveštenik nije služio u nemanjićkim i drugim svetinjama na teritoriji današnje Republike Severne Makedonije

Radi sagledavanja ovog pitanja neophodno je poznavanje crkvenopravnog i pravnog statusa crkvenih svetinja od kojih mnoge imaju kulturnoistorijsku vrednost. U delu javnosti je na krajnje nedobronameran način namerno stvarana slika da se SPC u maju ove godine „odrekla svetinja iz nemanjićkog perioda”, a takve tvrdnje uopšte nisu tačne.

Naša crkva u vreme donošenja saborskih odluka u maju ove godine nije imala ni pravo svojine, ni pravo državine ni nad jednim pravoslavnim manastirom ili hramom koji je 1959. godine pripao MPC. Od 1967. godine nijedan srpski patrijarh, episkop ili sveštenik nije služio u nemanjićkim i drugim svetinjama na teritoriji današnje Republike Severne Makedonije.

Naime, odlukom Svetog arhijerejskog sabora o priznanju autonomije MPC 1959. godine sva crkvena imovina na teritoriji ondašnje SR Makedonije postala je imovina eparhija, manastira i crkvenih opština autonomne MPC. Dovoljno je samo da se pogleda Ustav MPC iz 1958. godine, koji je, uz zahtevanje određenih izmena i dopuna, prihvatio Sveti arhijerejski sabor. Sveti arhijerejski sabor je 17. juna 1959. godine zatražio izmene u 37 članova Ustava MPC, koji je jednostrano usvojen na Crkveno-narodnom saboru od 4. do 6. oktobra 1958. godine. Od izmena i dopuna u 37 članova Ustava MPC koje je zatražio Sveti arhijerejski sabor nijedna se nije odnosila na status crkvene imovine u SR Makedoniji.

Lesnovo, zadužbina vojvode Jovana Olivera 

Naime, odlukom Svetog arhijerejskog sabora o priznanju autonomije MPC 1959. godine sva crkvena imovina na teritoriji ondašnje SR Makedonije postala je imovina eparhija, manastira i crkvenih opština autonomne MPC

Otkada su posle rata u Jugoslaviji formirani katastarski operati, kompletna crkvena imovina na teritoriji SR Makedonije je uknjižena kao svojina eparhija, crkvenih opština i manastira tadašnje autonomne MPC. Nad hramovima i manastirima i njihovom pokretnom i nepokretnom imovinom na teritoriji SR Makedonije eparhije, manastiri i crkvene opštine SPC od 1959. godine nisu imali ni pravo svojine, ni pravo državine. Upravo zbog te nepobitne činjenice Sveti arhijerejski sabor se u maju ove godine nije ni mogao odreći prava kojih nema već više od pola veka. Nije tačan navod da „vlasnički listovi i uknjižbe mogu postojati samo kada su u pitanju crkveni objekti relativno novijeg datuma, nikako oni koji su podignuti pre sedam ili osam vekova”. Znači li to da Studenica, Žiča i drevne srpske svetinje nemaju „vlasničke listove” i „uknjižbe” i da njihovi titulari nisu manastiri SPC, koji su pravna lica od srednjeg veka do danas? Drevni manastiri i hramovi u pravnom smislu nikada nisu predstavljali „narodnu” nego crkvenu imovinu. „Narodna imovina” kao takva ne postoji u pravnom smislu, nego isključivo imovina države, fizičkih i pravnih lica, a crkva i drugi crkvenopravni subjekti imaju svojstvo pravnih lica u pravnom poretku. Prihvatanjem formulacije u tomosu da se svetinje predaju „na korišćenje” dodatno su potvrđena i priznata istorijska prava SPC na teritoriji Republike Severne Makedonije.

Važno je da se zna da su 1219. godine, posle dobijanja autokefalije, sve pravoslavne eparhije, manastiri i hramovi nove Arhiepiskopije srpske sa sedištem u Žiči, koji su ranije pripadali Ohridskoj arhiepiskopiji, pripali našoj arhiepiskopiji, na čijem se čelu nalazio Sveti Sava. Dovoljno je da se pomenu Raška i Prizrenska episkopija ili Petrova crkva.

SPC se na ovaj način nije odrekla svog duhovnog i kulturnog nasleđa. Srpsko crkveno kulturno nasleđe u Republici Severnoj Makedoniji, ali i u drugim državama izvan Republike Srbije, može i mora da se štiti od promene njegovog istorijskog identiteta. U ovom slučaju će se to sigurno i dalje činiti, ali ubuduće će se ta vrsta zaštite vršiti dobrom saradnjom s makedonskim državnim i crkvenim autoritetima, koje dosada, nažalost, nije bilo, ali i uz poštovanje međunarodnih konvencija o kulturnom nasleđu.

Posle 55 godina služba i na srpskom jeziku

„Sa srpske nacionalne tačke gledišta” isticano je da bi „osnivanje eparhije samo za Srbe trebalo da predstavlja minimum zahteva SPC”. Takav predlog uopšte nema uporišta u kanonskom pravu. „Jednonacionalne” eparhije jedne kanonske jurisdikcije nisu moguće na teritoriji druge kanonske jurisdikcije. Iz tog razloga nemoguće je da se formira srpska eparhija u Republici Severnoj Makedoniji jer jednoj parohiji ili eparhiji pripadaju isključivo pravoslavni vernici bez obzira na nacionalnost, a ne samo vernici po „nacionalnom ključu”.

Osim toga, prema zvaničnim podacima Državnog zavoda za statistiku u Skoplju od 2022. godine, u Republici Severnoj Makedoniji ima 2.097.317 stanovnika, od kojih je 58,44 odsto Makedonaca, 24,3 odsto Albanaca, 3,86 odsto Turaka, 2,53 odsto Roma, 1,3 odsto Srba, 0,47 odsto Vlaha i 0,8 odsto Bošnjaka. Srbi u današnjoj Republici Severnoj Makedoniji ne žive samo u jednom mestu ili jednoj opštini, pa je i iz tog razloga nemoguće osnovati srpsku eparhiju.

U ovom slučaju, sada je moguće postavljenje paroha srpske nacionalnosti u parohijama u kojima živi određeni broj Srba i na tome svakako treba dalje raditi u bratskom dogovoru i saradnji. Nažalost, to je surova slika srpske stvarnosti u Republici Severnoj Makedoniji. Treba imati u vidu da posle ovih odluka Svetog arhijerejskog sabora niko ne može da sprečava pravoslavne Srbe da se posvete monaškom podvigu u nekom od manastira koji su zadužbine srpskih vladara (kao, na primer, u manastiru Hilandaru) ili parohijskoj službi u mestima u kojima žive Srbi u Republici Severnoj Makedoniji. Postoje i drugi oblici rešavanja ovog pitanja, ali o tome nekom drugom prilikom.

Makedonski model i Kosovo i Metohija

„Makedonski slučaj” je u delu javnosti doživljen kao uvod u identičan pristup kada su u pitanju naše svetinje na Kosovu i Metohiji. Bojazan nije bez osnova kada je reč o nastojanju osvedočenih neprijatelja SPC na Kosovu i Metohiji. Niko od nas ne zna šta nosi dan, a šta nosi noć na Kosovu i Metohiji u političkom i bezbednosnom smislu. Međutim, kada je srpska crkva u pitanju, mora se konstatovati da situacija u Republici Severnoj Makedoniji i na Kosovu i Metohiji nije ni približno slična.

Eparhija raško-prizrenska je jedna od eparhija SPC koja je u neprekinutom jedinstvu s punoćom SPC. Pitanje bilo kakve autonomije ili autokefalije na prostoru Kosova i Metohije nikada nije postavljano, niti se može postavljati, a jedini pravoslavni vernici su Srbi. Osim toga, jedna eparhija nikada ne može da dobije autokefalni status.

Eparhija raško-prizrenska je jedna od eparhija SPC koja je u neprekinutom jedinstvu s punoćom SPC. Pitanje bilo kakve autonomije ili autokefalije na prostoru Kosova i Metohije nikada nije postavljano, niti se može postavljati, a jedini pravoslavni vernici su Srbi. Osim toga, jedna eparhija nikada ne može da dobije autokefalni status

SPC na Kosovu i Metohiji, i pored svega što se dogodilo, danas ima sve ono što od 1959. godine nije imala u Makedoniji. Naime, naša crkva kroz Eparhiju raško-prizrensku i crkvene opštine i manastire u njenoj jurisdikciji ima i pravo svojine i pravo državine nad svim svetinjama i ostalom pokretnom i nepokretnom crkvenom imovinom. Pravo svojine naše crkve je upisano i u katastarske knjige čije su kopije, posle sporazuma od 2011. godine, predate organima samouprave na Kosovu i Metohiji. Bogosluženja u kosovsko-metohijskim svetinjama neprekinuto vrši jerarhija SPC. Identitetski inženjering pretvaranja Srba u Albance je nemoguć.

Šta smo dobili?

Postavljeno je i pitanje šta smo dobili. Ovo pitanje je postavljeno na osnovu materijalnih aršina, a ne kroz evanđelje Hristovo. U tome se razlikuju pozicija, stav i odluke crkve od stava i pozicije „ljudi ovoga sveta”.

Zaključujem da, zapravo, ne smeta i da sama po sebi nije sporna autokefalnost MPC – OA, nego smeta samo to što nekoliko većih manastira i hramova iz nemanjićkog perioda nije pod neposrednom jurisdikcijom SPC.

Sve pravoslavne svetinje, a ne samo one iz nemanjićkog perioda, vraćene su svojoj osnovnoj bogoslužbenoj nameni, i to jeste najveći dobitak crkve. Svetinje se, po pesniku, podižu „da s’ u njima poje leturđija, onog svj’eta, kao i ovoga”. U tim svetinjama već punih 55 godina nije bilo crkveno validne i priznate svete liturgije, a za jednu pravoslavnu svetinju ne postoji veća kazna od toga. Treba imati u vidu da će srpski patrijarh, episkopi i sveštenici prvi put posle 55 godina, u skladu s crkvenim poretkom, ponovo moći da služe svete liturgije i da se s pravoslavnim narodom pričešćuju svetim tajnama Hristovim u tim svetinjama koje su od maja ove godine ponovo propojale pesmu Bogu živome u crkvi Hristovoj. U tim svetinjama će se, takođe, prvi put posle 55 godina služiti i na srpskom jeziku.

SPC se, shodno članu 7 svoga Ustava, prvenstveno upravlja po Svetom pismu i Svetom predanju prema učenju svete pravoslavne crkve, a ne po zemaljskim aršinima i ideologijama. Oci Svetog arhijerejskog sabora su svakako imali na umu reči Hristove iz „Besede na Gori”: „Blaženi mirotvorci, jer će se sinovima Božjim nazvati.” (Mt., 5,7)

 Vaseljenska patrijaršija i odluke Svetog arhijerejskog sabora

Odluka Svetog sinoda Vaseljenske patrijaršije od 9. maja ove godine o prijemu u kanonsko opštenje, kako je navedeno, jerarhije Ohridske arhiepiskopije poslužila je da se otvori pitanje veze odluke Svetog arhijerejskog sabora s tom odlukom. Treba imati u vidu da su pregovori između jerarhije SPC i jerarhije MPC u raskolu trajali decenijama s manjim i većim intenzitetom, i to bez ikakve uloge Vaseljenske patrijaršije.

Ispravnije bi bilo da se odluka Vaseljenske patrijaršije od 9. maja ove godine posmatra u svetlu događaja koji su joj prethodili, a to su dosadašnji, obnovljeni i do njenog donošenja kraju privedeni bratski razgovori patrijarha srpskog g. Porfirija i arhijereja SPC s jedne i arhiepiskopa Stefana i arhijereja MCP – OA s druge strane, a ne obrnuto. To je neoboriva činjenica.

Patrijarh srpski g. Porfirije je obnovitelj bratskog dijaloga radi zaceljenja raskola u ovom slučaju i to je činjenica koja je poznata učesnicima tih razgovora, a i znavenima i dobronamernima. Sve ostalo su spekulacije koje ne doprinose opštem crkvenom dobru. Dijalog je vođen s pastirskom svešću o odgovornosti pred Bogom. Put do autonomije ili autokefalije je poznat i prihvaćen u pravoslavnoj crkvi vekovima i tu ne mogu da postoje presedani. Ukrajinski slučaj, na primer, samo pokazuje kakve tektonske posledice u pravoslavnoj crkvi mogu da izazovu jednostrani nenadležni akti. Stvari uvek treba da se rešavaju na nadležnom mestu i u skladu s crkvenom procedurom, a nadležnost SPC je u ovom slučaju neupitna. Dovoljno je samo pogledati tomos Vaseljenske patrijaršije koji je izdat našoj crkvi 1922. godine. Drugačiji pristup ne doprinosi miru i jedinstvu crkve, a valjda nam je svima cilj da nas vaskrsli Gospod Isus Hristos prepozna kao svoje učenike.

(Politika)